هیولای هولناک آلودگی هوا در ایران

بهزاد دوران دانشجویی‌اش را در اهواز گذرانده است، از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۷. او می‌گوید آن زمان‌ها که دوره دانشجویی‌اش را در اهواز آغاز کرده بود، تازه گردوخاک‌ها هم آسمان اهواز را نشانه گرفته بودند: «یادمه ما تا مدتی صبح‌ها فکر می‌کردیم که این مه صبحگاهی و شرجی‌ست که آن‌قدر دید همه‌مان کم شده. بعد کم کم شک کردیم. چون دید کم بود اما هوا شرجی نبود! تا این‌که اولین‌بار با شدت این پدیده در نوروز ۸۷ روبرو شدم که وقتی بعد از تعطیلات برگشتیم به اهواز، خانه را کلی خاک گرفته بود.» بهزاد از دوست اهوازی‌اش فرهاد می‌گوید که وقتی نوروز ۹۳ از تهران به خانه آن‌ها در اهواز رفته بود: «ما پارسال عید خانه فرهاد بودیم. فرهاد و همسرش بعضی جاهای خانه را از قصد تمیز نکرده بودند تا شدت گردوخاک را ما ببینیم. باورنکردنی بود.»

آلوده‌ترین شهرهای جهان در ایران هستند!

روایت بهزاد روایتی چندان غریب نیست اگر تنها و تنها مروری بر اخبار روزانه ایران داشته باشیم. آلودگی هوا تبدیل به جزیی جداناشدنی از زندگی ایرانیان در شهرهای بزرگ شده است. چنان‌که در پاییز ۲۰۱۳ «سازمان بهداشت جهانی»، اهواز را آلوده‌ترین شهر جهان اعلام کرد، و تاسف‌آور آن‌که در ۱۰ شهر نخست در فهرست آلوده‌ترین شهرهای جهان، پس از اهواز، سه شهر ایرانی دیگر نیز دیده می‌شوند: سنندج، کرمانشاه و یاسوج. اگرچه در نگاه عامه، مفهوم آلودگی هوا با تهران پیوندی عمیق دارد، اما شدت آلودگی در این چهار شهر ذکرشده به حدی بالاست که براساس رنکینگ و شاخصه‌های مورد نظر سازمان بهداشت جهانی، از تهران نیز آلوده‌تر محسوب می‌شوند. این یعنی این‌که بسیاری از ایرانیان در شرایطی فاجعه‌بار زیست روزمره خود را می‌گذرانند و از این‌رو برای روایت شهروندانی چون بهزاد باید حقانیتی تمام و کمال قائل شد وقتی برای توصیف شدت آلودگی هوا از صفتی همچون «باورنکردنی» استفاده می‌کند.

البته نکته غم‌انگیز ماجرا در اینجاست که با وجود این وضع نابسامان، اوضاع نه تنها رو به بهبود نمی‌رود، بلکه مسیری منفی را طی می‌کند. چنانچه اگر بخواهیم در حوزه کلان محیط زیست، مساله را مورد سنجش قرار دهیم، «معصومه ابتکار»، رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست، در پاییز ۹۲ اعلام کرد که هشت تا ۱۰ سال گذشته عملکرد محیط زیست ایران ۶۳ رتبه در جایگاه جهانی سقوط کرده است. در حوزه خاص آلودگی هوا نیز ابتکار روایتی مشابه دارد. او درباره آلودگی هوای تهران می‌گوید: «منحنی‌های وضعیت آلودگی هوای تهران پس از سال ۷۹ نشان‌گر روند افزایشی آلودگی هوا تا سال ۸۰ و سپس تثبیت و کاهش آن به طور تدریجی تا سال ۸۵ بود. این نمودار‌ها اما متاسفانه از سال ۸۶ بیان‌گر افزایش مجدد روزهای ناسالم بودند.»

آلودگی هوا؛ خطرناک‌تر از آنچه تصور می‌شود

پرداختن به مساله مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا از آن‌رو اهمیت دارد که این پدیده مرگ‌بار، یکی از مهم‌ترین عوامل مرگ و میر در دنیا محسوب می‌شود. چنان‌که سازمان بهداشت جهانی در یکی از گزارش‌های اخیر خود، آلودگی هوا را «مهم‌ترین عامل محیطی مرگ در دنیا» دانست و در آماری تکان‌دهنده اعلام کرد که در سال ۲۰۱۲ حدود هفت میلیون نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. بر اساس این گزارش، از هر هشت مورد مرگ در دنیا یک مورد بر اثر آلودگی هواست. بر اساس چنین آماری‌ست که دکتر «ماریا نیرا»، مدیر مرکز سلامت عمومی سازمان بهداشت جهانی، می‌گوید: «خطرات آلودگی هوا بیش از آن چیزی است که تاکنون تصور می‌کردیم یا می‌دانستیم؛ به‌ویژه در ابتلا به بیماری‌های قلبی و سکته مغزی و غیره کم‌تر عاملی مثل آلودگی هوا بر سلامت جهانی چنین تاثیری دارد، این شواهد نیاز به اقدام هماهنگ برای پاک‌سازی هوای تنفسی را یادآور می‌شوند.»

اما آلودگی هوا دقیقا چیست و چه تعریفی دارد؟ البته که آلودگی هوا را نمی‌توان به دوران حاضر محدود کرد، از زمان فعالیت کوه‌های آتش‌فشانی که به دوران باستان بر می‌گردد هوا آلوده می‌شده است اما آنچه که اهمیت دارد میزان آلودگی هوا و میزان تاثیر آلایند‌ها بر هواست. در دوران باستان نسبت آلودگی هوا به طبیعت بسیار اندک بوده است و تاثیر زیادی بر هوا نداشته است. با کشف منابع فسیلی، ذعال سنگ و انقلاب صنعتی بود که آلودگی هوا شکل تازه‌ای به خود گرفت و به یکی از مهم‌ترین ذغدغه‌های شهرهای صنعتی تبدیل شد. به هرحال «شرکت کنترل کیفیت هوا» آلودگی هوا را چنین تعریف کرده است: «وجود یک یا چند آلوده‌کننده در هوای آزاد با کمیت‌ها، ویژگی‌ها و زمانمند که برای زندگی انسان، گیاهان یا حیوانات و برای اموال مضر باشند و یا به‌طور غیر قابل قبولی مخل استفاده راحت از زندگی گردد. تعریف دیگری از آلودگی هوا عبارت‎ است از وجود هر نوع آلاینده اعم از جامد، مایع، گاز و یا تشعشع پرتوزا و غیرپرتوزا در هوا به تعداد و در مدت زمانی‌که کیفیت زندگی را برای انسان و دیگر جانداران به خطر اندازد و یا به آثار باستانی و اموال خسارت وارد آورد.»

«این آلودگی هوا، همه را دارد می‌کشد»

در آذر ۹۲، خانه هنرمندان ایران شاهد اشک و خشم «داریوش مهرجویی»، کارگردان مشهور ایرانی، بود که به دلیل مرگ خواهر هنرمندش، ژیلا مهرجویی، بر اثر بیماری قلبی، فریاد و خشم خود را روانه مسئولان می‌کرد و آلودگی هوا را عامل مرگ خواهرش می‌دانست. مهرجویی در شِکوه‌ای تاثیرگذار گفت: «من خیلی غمگینم... از یک چیز کفری می‌شوم و آن هم این است که چه چیزی ژیلا را کشت! این آلودگی هوا، همه را دارد می‌کشد. همه دوستان من سرطان گرفته‌اند! عزت‌الله انتظامی در بیمارستان خوابیده است. این رئیس محیط زیست ما کجاست، چه کار می‌کند؟ مردم ما از این آلودگی دارند می‌میرند... من بسیار خشمگین هستم. اهواز بد‌ترین شهر جهان شده است... خانم محیط زیست چقدر حرف، حرف حرف؟! ما یک تمدن ۲۵۰۰ ساله داشتیم و بزرگ‌ترین امپراتوری دنیا دست ما بود، چطور شده که این‌گونه شدیم؟! رئیس محیط زیست این مملکت باید به من جواب بدهد نه این‌که فقط حرف بزند. شهردار عزیز کاری بکن همه دارند می‌میرند.»

اما اگر مهرجویی از موقعیت هنری و شهرتش استفاده کرد تا صدایش را به گوش مسئولان برساند، چه بسیار شهروندانی که هیولای آلودگی هوا آنان را بی‌صدا در کام مرگ فرو می‌برد. برای این‌که سخن را مستند کنیم می‌توانیم به آماری استناد کنیم که «مهدی چمران»، رئیس شورای شهر تهران، در دی ماه همین امسال ارائه داد و از مرگ روزانه ۱۸۰ شهروند تهرانی بر اثر آلودگی هوا گفت. اگرچه «محمدهادی حیدرزاده»، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان تهران، در پاسخ به مهدی چمران، آمار اعلام شده از طرف او را صحیح ندانست. اما حتی اگر محیط زیست استان تهران آمار شورای شهر تهران را رد کند، و جدای از مجادله این دو نهاد، وزارت بهداشت ایران در آمار رسمی خود اعلام کرده است که سالانه در شهر تهران نزدیک به ۴۵۰۰ نفر بر اثر آلودگی هوا می‌میرند. یعنی بر اساس اعلام وزارت بهداشت، آلودگی هوا فقط و فقط در شهری مثل تهران در هر ۲۴ ساعت ۱۲ نفر را راهی قبرستان‌ها می‌کند.

مردم در اهواز خاک تنفس می‌کنند!

اگرچه در باب مرگ و میر ناشی از آلودگی هوا در تهران، اعداد و ارقامی کج‌دار و مریز وجود دارد اما درباره شهرستان‌ها وضع بدتر است و اعلام خاصی در زمینه مرگ شهروندان بر اثر آلودگی هوا، تاکنون صورت نگرفته است. اگرچه چرایی و علت آلودگی هوا در شهری مثل تهران با شهری مثل اهواز تفاوت دارد و باید در بررسی موردی این نکات را لحاظ کرد، اما در باب تاثیر آلودگی هوا بر سلامت شهروندان در شهری چون اهواز کافی‌ست به آذر ۹۲ اشاره کنیم که طی اوج‌گیری آلودگی هوا، به گفته «شکرخدا موسوی»، نماینده اهواز در مجلس شورای اسلامی، در طی ۲۰ روز، نزدیک به ۲۰ هزار نفر به دلیل مشکلات تنفسی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی بستری شدند. اگر به همین زمستان امسال اشاره کنیم باید از مدیر روابط عمومی حفاظت محیط زیست استان خوزستان نقل قول بیاوریم که از افزایش میزان ذرات معلق در هوا و گرد و غبار در هوای اهواز تا تا ۲۴ برابر حد‌‌‌ مجاز خبر د‌‌‌اد‌‌‌ و این در‌ حالی‌ست که به گفته «شهریار عسگری»، حد‌‌‌ مجاز آلود‌‌‌گی هوا ۱۵۰ میکروگرم بر متر مکعب است. در یکم اسفند‌‌‌ نیز میزان آلود‌‌‌گی هوای اهواز به ۶۶ برابر حد‌‌‌ مجاز رسید‌‌‌. با این وصف نخستین پرسشی که به میان می‌آید این است که مردم در آنجا چگونه نفس می‌کشند؟! شاید براساس چنین حجمی از آلودگی بود که یکی از سایت‌های داخلی وقتی خواست درباب آلودگی هوای اهواز تیتری انتخاب کند، این‌گونه نوشت: «اینجا اهواز؛ مردم خاک تنفس می‌کنند!»