«گفتا منم غریبی از شهر آشنایی»
(خواجوی کرمانی)
ارگ بم را همه می‌شناسیم؛ همان که لرزه زمین در بم نیمه‌جان رهایش کرد. «ارگ انار» را شاید برخی نشناسیم؛ ارگی تاریخی که در مرکز شهرستان انار در شمال استان کرمان قرار دارد.
استان کرمان، پهناورترین استان ایران است که در جنوب شرقی کشور قرار دارد. بیش از ۶۶۰ اثر ملی در این استان ثبت شده است که آن را در زمره استان‌های تاریخی کشورمان قرار می‌دهد. همچنین در این استان موزه‌های بسیاری قرار دارد که باعث شده به آن، استان موزه‌ها بگویند. صنایع دستی کرمان آوازه بسیار دارد خصوصا فرش و قالی آن در جهان شهرت بسیار به هم رسانده است. قالی کرمان به دلیل کیفیت و مرغوبیت ضرب‌المثل شده است؛ چرا که هرچه از عمرش می‌گذرد مرغوب‌تر می‌شود.
شهرستان انار در استان کرمان قرار دارد و قدمت‌اش بر اساس آثار باستانی موجود در آن به پیش از اسلام می‌رسد. «نام نخست این شهر ابان بوده است که بیشتر جغرافی‌دانان قرن سوم و چهارم هجری، این شهر را با این نام در کتاب‌های خود آورده‌اند. يكی از اين نقشه‌ها كه يك كارتوگراف فرانسوی به نام “ريگوبرت بون” در سال ۱۷۷۱ ميلادی از ايران طراحی كرده، نشان می‌دهد كه نام انار دست‌كم تا ۲۴۰ سال پيش هنوز ابان بوده است.» ابان یا آبان برگرفته از «آبان‌یشت» اوستا است. آبان به معنای «آب‌های روان» و صفت آناهيتا (ناهيد)، ايزد بانوی نگهبان آب‌ها در دوران ايران باستان بوده است. يکی از رسوم مردم انار در شنبه اول سال از دوران باستان تا چند دهه پيش، اين بوده است که روی تپه‌ای به نام «تل غلو» گرد هم می‌آمدند و آش رشته می‌پختند و به شادی و سرور می‌پرداختند و پس از آن به باغی می‌رفتند که دو رود آب از داخل آن عبور می‌کرده و به آن «آب مادر و دختر» گفته می‌شده و در کنار اين آب‌های روان، شادی می‌کردند. اين رسم در انار از اهميت آب نزد مردم اين منطقه و پيوند آن با نام دوران باستانی‌اش يعنی آبان خبر می‌دهد. علاوه بر اين‌ها در انار منطقه‌ای بيابانی با چند کوه به نام «شمش» وجود دارد و شمش به معنای «خدای خورشيد بابلی» است. علاوه بر اين رسوم، در شب چهار شنبه سوری، مراسمی به نام «مهره دوره» (به زبان محلی: ما رِو دو رِو) در شهر انار انجام می‌شده است.
در کتاب «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی» نوشته «گای لو استرنج» بریتانیایی چنین آمده است: «در ۷۵ مایلی شهرستان یزد نیمه‌راه یزد-شهر بابک، شهر انار قرار گرفته است که در جهت خاوری ۶۰ مایل تا بهرام‌آباد (رفسنجان امروزی) فاصله دارد. اکنون انار از توابع ایالت کرمان است ولی این ولایت در قرون وسطی از توابع ایالت استخر (اصطخر) فارس بوده است و آن را ولایت روذان می‌نامیدند.» (ص ۳۰۷، ترجمه محمود عرفان)
تاریخ احداث ارگ انار بر اساس گزارش ثبتی سازمان میراث فرهنگی به دوره‌های پیش از حمله اعراب به ایران برمی‌گردد که در دوره صفویه مورد بازسازی مجدد قرار گرفته است.
مساحت این ارگ ۱۱ هزار و ۱۷۹ متر مربع است. «وجود ۲۴ اثر تاريخی ثبت شده در شهرستان انار از ديرينگی اين منطقه خبر می‌دهد. علاوه بر ارگ انار كه مهم‌ترين و قديمی‌ترين اثر تاريخی شناخته شده شهرستان انار محسوب می‌شود، در اين منطقه ساختمان چاپارخانه متعلق به دوره هخامنشيان نيز وجود داشته كه حدود ۲۵ سال پيش با خاک يكسان شده و اكنون به جای آن، فضای سبز كوچكی توسط شهرداری احداث شده است. تلگراف‌خانه ايران و انگلستان يكی ديگر از آثار تاريخی انار بوده كه حدود ۱۰ سال پيش تخريب شده است.» (گزارش مربوط به سال ۱۳۹۰ است.)
علی‌رضا جعفری‌زند، باستان‌شناس، درباره ارگ انار در گفت‌وگویی با روزنامه شرق می‌گوید: «ویژگی‌هایی که در ارگ انار وجود دارد، بیشتر به دوره ساسانی شبیه است تا دوره پیش از ساسانی. البته این نکته هم از قلم نیفتد قلعه‌هایی که آثار مشهود دوره ساسانی را دارند، گاهی اوقات می‌بینیم لایه‌های قدیمی‌تری هم دارند، یعنی این قلعه روی لایه‌های دوره ساسانی ساخته شده و ممکن است در گمانه‌زنی و کاوش‌ها زیر لایه‌های این قلعه، آثار اشکانی یا حتی پیش از آن به دست آید.» ارگ انار دارای چندین کوچه زیرزمینی است. جعفری‌زند درباره این کوچه‌ها می‌گوید: «باید در گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی مشخص شود که آیا واقعا این کوچه‌ها متعلق به ارگ هستند یا متعلق به لایه کهن‌تری که این ارگ روی آن ساخته شده است.» طرح ارگ به شکل مستطیل است که در جهت شرق به غرب کشیده شده است. این شکل مستطیلی روی تپه‌ای قرار گرفته که توسط شش برج و بارو محصور شده است. این ارگ از فضاهای یک طبقه و دو طبقه تشکیل شده که فضاهای یک طبقه عمدتا در حاشیه ارگ قرار گرفته است که دارای کاربرد مسکونی بوده است. بناهای دو طبقه که در مرکز ارگ قرار گرفته مقر حکومتی و سیاسی بوده است.
در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، بخش زیادی از ساختمان‌های داخلی این ارگ به این بهانه که «محل فساد» بوده‌اند تخریب شده است. سال‌ها بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در اخباری که در سال ۱۳۹۰ انتشار یافت، ستاد کل نیروهای مسلح شروع به احداث «آرامگاه شهید گمنام» در حریم این ارگ کرد که مورد اعتراض سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت. سرهنگ پاسدار مهدی ابوالحسنی، مدیر کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان کرمان، در همان دوره به خبرگزاری فارس گفت که با حمایت همه مسئولان و با توجه به درخواست مردم، حرم مطهر شهید گمنام در شهرستان انار به زودی احداث می‌شود. ایشان به مخالفان احداث آرامگاه شهید گمنام در حریم ارگ تاریخی انار هشدار داد و آن‌ها را مخالف با فرهنگ شهادت و شهیدستیز دانست که به بهانه حفظ میراث فرهنگی، شهیدستیزی می‌کنند. از طرفی فعالان میراث فرهنگی معتقد بودند که ساخت آرامگاه ۱۵ متری در ۱۰۰ متری این ارگ متعلق به دوره ساسانی که در فهرست آثار ملی نیز ثبت شده است می‌تواند سلامت این بنای تاریخی ارزشمند را به خطر بیندازد.
از جمله شهرها و روستاهای شهرستان انار می‌توان به این موارد اشاره کرد: انار، امين‌شهر، بياض، قربان‌آباد، بهشت‌آباد، ده‌نو، گيتی‌آباد، ساقی و گلستان.
استان کرمان دیدنی بسیار دارد که بخش اندکی از آن، عبارتند از: تکیه مدیرالملک، قلعه اردشیر، گنبد جبلیه، ارگ بم، باغ عمارت بیگلر بیگی، بادگیر چپقی، روستای سنگی میمند، کاروانسرای پاریز، قیصریه رفسنجان و صدها جای دیدنی دیگر.