از این‌جا تا به بیرجند سه گداره، گدار اولی نقش و نگاره
گدار دومی مخمل بپوشم، گدار سومی دیدار یاره
گل زردُم، همه دردُم، ز جفایت شکوه نکردُم، تو بیا تا دور تو گردُم
ای یار جانی یار جانی دوباره برنمی‌گردد دیگر جوانی
(ترانه محلی بیرجند)
باغ و کوشک امیرآباد در غرب شهر بیرجند در روستایی با همین نام و در ۵ کیلومتری غرب بیرجند واقع شده است. بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی و مرکز شهرستان بیرجند در شرق ایران است. این شهرستان با وسعت ۳۱۷۰۴ کیلومتر مربع از شمال به قاین و از جنوب به نهبندان و استان کرمان، از غرب به سرایان و طبس و از شرق به شهرستان درمیان محدود شده است. باغ و کوشک امیرآباد در اسفند ماه ۱۳۷۶ با شماره ۱۹۶۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این باغ به «امیرمعصوم‌خان شیبانی» تعلق داشته است. قدمت این بنا به اوایل دوره قاجاریه برمی‌گردد. در ساخت این بنای تاریخی، معماری موسوم به معماری اسلامی به همراه نمادهای سنتی ایرانی کار شده است. طبقه اول این بنا مانند طبقه همکف، به شکل چلیپایی یا همان فرم متقاطع طراحی شده است. تزئین این بنا بسیار ساده است اما در عین سادگی، نظم موجود در طراحی بنا هر بیننده خوش‌ذوقی را مسحور خود می‌کند.
درختان انار این باغ و همین‌طور میوه‌های دیگر به اضافه درختان کاج و گل‌های بسیاری که در باغ وجود دارد نشاط و شادابی و خرمی ویژه‌ای به این باغ تاریخی بخشیده است. کوشک امیرآباد دو طبقه دارد؛ در طبقه اول دو ایوان با ستون‌های متفاوت در دو ضلع شرقی و غربی وجود دارد. این باغ خیابان‌های متعددی دارد. ایام نوروز شاید فرصت مناسبی باشد که از باغ و کوشک امیرآباد و همچنین از آثار تاریخی و باغ‌های فراوان استان خراسان جنوبی دیدار کنیم.
«ارگ کلاه‌فرنگی»، «باغ رحیم‌آباد»، «باغ اکبریه»، «مدرسه شوکتیه»، «قلعه پایین‌شهر»، «باغ معصومیه»، «آبشار چهارده»، «باغ منظریه»، «ارگ بهارستان»، «ارگ حاجی‌آباد»، «مسجد چهار درخت» و «باغ شوکت آباد» از مکان‌هایی دیدنی است که می‌تواند ساعات و روزهای فرح‌بخشی را در نوروز برای مسافران رقم بزند. فضای سبز و آب جاری در جوی‌ها و استخر و فواره، جاذبه‌های گردشگری باغ‌ها و عمارت‌های بیرجند را دو چندان کرده است. این باغ‌ها عموما متعلق به خاندان‌های ثروتمند و همین‌طور اهالی دانش بوده‌اند.
علاوه بر باغ و کوشک امیرآباد که وصف آن آمد می‌توان از «مجموعه تاریخی باغ و عمارت اکبریه» نام برد. این عمارت در انتهای خیابان معلم بیرجند و داخل محوطه روستای تاریخی اکبریه قرار گرفته است. این مجموعه شامل چند عمارت است که هر کدام از طبقات متعددی تشکیل شده است که توسط دالان‌های متعددی به یکدیگر راه دارند. در محوطه این باغ درختان و گیاهان متفاوتی وجود دارد؛ از جمله درختان کاج و بوته‌های شمشاد. درختان زردآلو، پسته، انار و توت نیز در این باغ وجود دارند.
«عمارت رحیم‌آباد» از دیگر بناهای تاریخی این منطقه از ایران است که در روستای رحیم‌آباد و در حاشیه خیابان مدرس قرار گرفته است این بنا نیز از بناهای دوره قاجاریه محسوب می‌شود و تاریخ ثبت آن سال ۱۳۱۵ قمری عنوان شده است. این مجموعه از بخش‌هایی از جمله عمارت اصلی، که دارای راهروها و اتاق‌های متعدد است، تشکیل شده است که دارای اصطبل و حوض‌خانه‌ای با گنبد کلاه‌فرنگی است. «بهلگرد» در فاصله یک کیلومتری روستای بهلگرد دیگر عمارتی است که در ۱۵ کیلومتری شرق بیرجند قرار گرفته است و شامل دو باغ و دو عمارت و همچنین اصطبل و محلی برای سکونت خدمه و یخ‌دان طبیعی است.
«مجموعه تاریخی شوکت‌آباد» نیز در فاصله ۵ کیلومتری شرق بیرجند قرار گرفته است. این مجموعه از لحاظ معماری شباهت‌های فراوانی به خانه‌هایی مسکونی دارد که در بافت قدیم بیرجند قرار دارد. در فاصله ۵۰۰ متری این بنا یخچالی طبیعی وجود دارد که از خشت و گل ساخته شده و از عناصر مهم معماری این مجموعه محسوب می‌شود.
«باغ و قلعه مود» از دیگر آثار دیدنی بیرجند است که در شهر «مود»، از توابع شهرستان بیرجند و در ۴۰ کیلومتری شرق آن، واقع شده است. این بنا در دو مرحله ساخته شده است؛ قسمت اصلی بنا در دوره زندیه ساخته شده و عمارت دیگر در دوره قاجار. این بنا در اصل قلعه‌ای بوده است دفاعی که وجود حصاری قطور و مستحکم با برج‌های متعدد می‌تواند موید آن باشد.
این بنا در مجموع ۲۰ برج مدور دارد. یک خندق نیز دور تا دور این قلعه حفر شده است.
«قلعه فورک» دیگر عمارت دیدنی این منطقه است که در روستایی با همین نام در ۵ کیلومتری بخش «درمیان» و در شرق بیرجند قرار دارد. این قلعه، که بعد از «قلعه الموت» مهم‌ترین مقر اسماعیلیان به شمار می‌آید، از بناهای تاریخی دوره افشاریه به حساب می‌آید که در زمان نادرشاه توسط «میرزا رفیع‌خان» حاکم محل ساخته شد.
قلعه فورک بر فراز صخره‌ای سنگی واقع شده و از سنگ و خشت و ملات گِل ساخته شده است.
آشنایی اجمالی با بیرجند
در معرفی شهر بیرجند چنین آمده است: علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد، بنا به روایتی، بیرجند احتمالا در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده است. اشعار حکیم نزاری، وجود محله‌ای به نام «گبرآباد» در بافت قدیمی شهر، کاوش‌های به‌عمل‌آمده از قلاع دختر در «بند دره» و «قلعه دره» و نیز کتیبه بهدستآمده از کال جنگال در روستای ریچ از توابع خوسف، «تخته سنگ لاخ مزار» در روستای کوچ، سنگ‌نگاره و کتیبه‌‌های پهلوی اشکانی در دره «استاد تنگل»، حکایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد؛ همچنین علاوه بر وجود گورستان‌های زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا که دال بر قدمت تاریخی این منطقه است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: گیو، سهراب، ماژان، سلم‌آباد، درخش، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشیدآباد و … . قدیمی‌ترین اثر درون‌شهری بیرجند، مسجد جامع آن است که در سال ۷۵۰ هجری قمری بنا شده است. احتمالا یاقوت حموی اولین جغرافی‌دانی است که از «بیرجند» به عنوان یکی از شهرهای منطقه قهستان یاد کرده‌است. حمدالله مستوفی «بیرجند» را از شانزده ولایت قهستان و مرکز ولایتی با توابعی چند دانسته که در آن مقدار فراوانی زعفران، انگور، میوه و اندکی غله به دست می‌آمده است. زین‌العابدین شیروانی، بیرجند را قصبه‌ای شهرمانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفی کرده و افزوده است که قریب به چهار هزار خانه دارد. آب بیرجند از کاریز تامین می‌شود و مردمش همگی شیعه‌اند. اعتمادالسلطنه نیز آن را از قرای قهستان دانسته است. برخی بیرجند را به علت کوچکی آن «برکند» ثبت کرده‌اند؛ «بر» به معنای نصف و «کند» به معنای شهر و در مجموع به مفهوم قصبه است. بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده است. در فرهنگ عامه بیرجند، داستان‌های بسیاری درباره ویرانی بیرجند در یک زلزله عظیم و سکونت دسته‌ای از کولی‌های چادرنشین در آن، نقل شده است.