توانا – بوی ماه مهر برای خیلی‌ها یادآور روزهای دور مدرسه است. روزهای آخر تابستان صفحات مختلف شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک و اینستاگرام پر می‌شود از نغمه‌های نوستالژیک آدم‌هایی که برای کلاس‌های درس و دوستان مدرسه و کتاب‌های تحصیلی ابراز دلتنگی می‌کنند. اما آیا مهر با همه مهربان است؟ شاید برای کسانی که اکنون از شغل و زندگی مناسبی برخوردارند و دوره تحصیلی خوبی را نیز در مدارس پشت سر گذاشته‌اند، این‌گونه باشد. اما در این یادآوری‌های شیرین شخصی، تأملی کردیم در وضعیت کودکان و نوجوانانی که از تأمین ساده‌ترین نیازهای آموزشی و تحصیلی عاجزند؟ خردسالانی که از مهر و مدرسه جز حسرت نصیبی نبرده‌اند. «کودکان کار» از جمله این خردسالان هستند. کودکانی که مهر با آنان مهربان نیست.
واقعیتی تلخ به نام کودکان کار
بنا به آمار نهادهای دولتی جمهوری اسلامی، از جمعیت ۱۹میلیون و ۴۳۵هزار نفری در سنین هفت تا ۱۹ در سال ۹۱-۹۰، بیش از هفت میلیون و ۱۳۵هزار نفر به دلایل اقتصادی و غیره قادر به ادامه تحصیل نبوده‌اند و قطعا بخش قابل توجهی از این کودکان، کودکانی بودند که در ادبیات رسمی، کودک کار نامیده میشوند. کودکان کار به مثابه نقطه‌ای بس تاریک بر تارَک یک جامعه هستند. کودکانی محروم از تحصیل و بازی و کودکی، آواره خیابان‌ها میشوند، از آن‌ها بیگاری کشیده می‌شود، و مشغول کارهای طاقت فرسا میشوند. کارهایی که هیچ سودی برای آنان ندارد و درآمدش نصیب دیگرانی می‌شود که این کودکان را به کار وا می‌دارند، و حداقل نتیجه آن این است که این کودکان از پیشرفت و رشد باز می‌مانند. مسأله کودک کار البته یک معضل جهانی‌ست و نهادهای بین‌المللی درصدد کمک برای حل این مسأله هستند. در کنوانسیون‌های بین‌المللی در تعریف کودک کار آمده است: «کاری که کودکان به علت سن پایین‌شان نباید انجام دهند یا حتی با وجود سن کافی، آن کار خطرناک بوده یا برای آن‌ها مناسب نیست.» بنا به آمار نهادهای حامی حقوق کودکان در ایران، جمعیت کودکان کار در ایران سر به میلیون می‌زند. «نادر طالبی»، مسئول واحد پژوهش «جمعیت دفاع از کودکان کار و خیابان»، تعداد کودک کار در ایران را نزدیک به چهار میلیون نفر می‌داند و براین اساس آمار سازمان‌هایی چون بهزیستی و یا اداره آمار را رد می‌کند که با آمارهایی به دور از واقعیت وجود ۷۰۰ هزار تا دو میلیون کودک کار را در ایران پیش‌بینی کرده بودند. مسئولان کشوری هنوز هم منکر واقعیت‌ها هستند و به جای حل مسأله کودک کار، سعی در پاک کردن صورت مسأله دارند. در یکی از آخرین اظهارنظرها، «مرتضی میرباقری»، قائم مقام وزیر کشور منکر جمعیت میلیونی کودکان کار در ایران شده و آماری عجیب درباره جمعیت کودکان کار داده است. او در این‌باره گفت: «وزارت کار و رفاه اجتماعی. یونیسف را متقاعد کرده است که آمار کودکان کار در ایران میلیونی نیست. اعداد و ارقام کودکان کار در کشور به بیش از ۱۵۰ هزار نفر نمی‌رسد و اعدادی که اعلام می‌شود به خاطر بدبینی‌های مجامع بین‌المللی به ایران است. از مجامع بین‌المللی خواسته‌ایم تا اعداد و ارقام مطرح شده در حوزه کودکان کار را با استانداردهای موجود در این حوزه مطابقت دهند و به ما اعلام کنند، ما نیز تا پایان سال جاری درباره آمار بیان شده، اعلام نظر می‌کنیم.»
موسسه مددکاری امین
اما با وجود انکار مسئولان مربوطه درباره واقعیت‌های مربوط به کودکان کار، موسسه‌های غیردولتی‌ای نیز هستند که در این حوزه دست به کارهایی مفید زده‌اند و سعی می‌کنند در حد توانایی خود، خدماتی را به کودکان کار ارائه کنند. «موسسه مددکاری امین» از جمله این موسسه‌هاست. این نهاد در حد توان خود سعی می‌کند تا کودکان کار را شناسایی کند و هزینه تحصیل آنان را تأمین کند. «امین پورفتاح» مدیر این موسسه تصریح می‌کند که این کودکان به دلیل مشکلات مالی یا از تحصیل عقب مانده‌اند و یا وقفه‌ای در تحصیل آنان ایجاد شده است. او در توضیح بیشتر درباره فعالیت خودشان می‌گوید: «در طرح شناسایی کودکان کار و خیابان که از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۱ به مدت ۶ ماه در مناطق جنوبی تهران اجرا شد، این بچه‌ها و خانواده‌هایشان شناسایی شدند. هر چند تعداد این بچه‌ها آمار قابل توجهی به خود اختصاص داده است اما تعداد محدودی خانواده را با توجه به مشکلاتی که دارند، انتخاب کرده‌ایم و هزینه تحصیلی کودکان آن‌ها را پرداخت می‌کنیم که ماهانه ۳۰۰ هزار تومان است.» این موسسه تنها به کمک مالی بسنده نمی‌کند و برای کودکانی که در زندگی خود رنگ تفریح و آسایش را ندیده‌اند، موقعیت‌های نشاط آور فراهم می‌کند. از جمله می‌توان به «برنامه هفتگی شهربازی» یا اردوها اشاره کرد. مدیر موسسه استقبال کودکان از اردوها و برنامه‌های شهربازی را بسیار بالا می‌داند و می‌گوید: «بستری فراهم کرده‌ایم تا کودکان کار به همت خیران لحظات شادی را تجربه کنند. به این صورت که برنامه هفتگی شهربازی و اردوهای گروهی همراه با خانواده برای آن‌ها برپا می‌کنیم. بازخورد حضور بچه‌ها در اردوها غیر قابل توصیف است و نشان می‌دهد تا چه اندازه از دنیای کودکانه خود فاصله داشته‌اند و با دیدن و بازی کردن با وسایل بازی چقدر انرژی می‌گیرند و ابراز خوشحالی می‌کنند.»
خانه‌های علمِ جمعیت دانشجویی امام علی
در بین موسسه‌هایی که به کودکان محروم از تحصیل یاری می‌رسانند باید از «جمعیت دانشجویی امام علی» نیز نام برد که در ادامه اقدامات مفید خود برای این دسته از کودکان، از چندسال پیش اقدام به تأسیس کلاس‌های آموزشی کرد و در محله‌های فقیرنشین تهران چون «خاک سفید» و «دروازه غار» خانه‌هایی به نام «خانه علم» برپا کرد. در خانه‌های علم این موسسه – که محدود به کودکان کار نیست – فعالیت‌های مختلفی برای کودکان محروم از تحصیل تعریف می‌شود و از جمله آن‌ها برگزاری کلاس‌های آموزشی برای رفع عقب‌ماندگی‌های تحصیلی‌ست. کودکان بازمانده از تحصیل با کمک دانشجویان داوطلب، به تحصیل و تمرین و تلاش آموزشی می‌پردازند تا زمانی که بتوانند دوباره به مدرسه‌ها پا بگذارند. از جمله فعالیت‌های خانه علم که می‌توان فعالیت آن‌ها را در فیس‌بوکشان نیز پیگیری کرد، حتی ایجاد اشتغال برای مادرانِ کودکان محروم است تا بتوانند با توانمندسازی خانواده‌ها به کودکان یاری و امداد بیشتری برسانند. سایت «جمعیت دانشجویی امام علی» درباره مختصات کیفی و کمی خانه علمِ محله دروازه غار چنین توضیحی ارائه می‌دهد: «این خانه از همان روز نخست فعالیت، به ارائه خدمات امدادی حدود ۱۰۰ کودک کار و خیابان پرداخته است. این کودکان در طول هفته با مراجعه به این خانه ایرانی به تحصیل می‌پردازند و یک وعده غذای رایگان می‌خورند. همچنین در این خانه برنامه‌های آموزشی فرهنگی، هنری و ورزشی برای کودکان دایر است. در ضمن با همکاری کمیته بهداشت و درمان جمعیت، خدمات درمانی و روان‌شناسی نیز به کودکان و خانواده‌های تحت پوشش این خانه ارائه می‌شود. اغلب کودکان مراجعه‌کننده به این خانه، از کودکان کار و خیابان هستند و برخی از آن‌ها نیز از مهاجرین کشورهای همسایه هستند.»