طبق قانون مدنی جمهوری اسلامی، تنبیه بدنی کودک توسط والدین جرم محسوب نمی‌شود و نمی‌توان آن‌ها را به دلیل تنبیه فرزندشان بازخواست کرد. در ماده ۱۱۷۹ قانون مدنی، والدین حق تنبیه طفل خود را دارند؛ اما در ادامه آمده است که والدین به استناد این حق نمی‌توانند طفل خود را خارج از حدود تادیب تنبیه کنند. اما تعیین این حدود به عهده عرف و شرایط خانوادگی گذاشته شده است. عدم وجود قانونی شفاف، که هرگونه آزار جسمی و صدمه‌زدن به کودک را جرم بشناسد، موجب می‌شود که بسیاری از والدین و معلمان به خود این حق و اجازه را بدهند که کودکان را به نام تربیت مورد آزار جسمی و خشونت قرار دهند.

علاوه بر نبود قانون خوب و قابل اجرا، فقدان مهارت‌های آموزشی در والدین و معلمان، کودک را در معرض خطر تنبیه بدنی قرار می‌دهد. بنابراین آموزش والدین و معلمان مهم‌ترین راه پیشگیری از تنبیه فیزیکی کودکان است.

بسیاری از والدین هنوز معتقدند که مجازات جسمانی تنها راه موثر برای ایجاد یک رفتار درست و اخلاقی است. تحقیقات نشان می‌دهد رفتارهایی که فرد از ترس مجازات انجام می‌دهد ماندگار نیستند؛ اما آسیب‌هایی که تنبیه بدنی به فرد می‌زند ماندگار است و می‌تواند کل زندگی یک فرد را تحت تاثیر قرار دهد.

تنبیه بدنی کودکان اغلب واکنشی است که والد تنبیه‌کننده یا معلم نسبت به استرس ناشی از محیط کار، اختلاف با یکی از اعضای خانواده یا سایر مشکلات نشان می‌دهد. بچه‌ها هدف‌های ساده‌ای هستند؛ نمی‌توانند از خود دفاع کنند و می‌توان راحت آن‌ها را وادار به سکوت کرد. به جز والد تنبیه‌کننده، والد منفعل که از روی ترس، وابستگی یا نیاز به حفظ شرایط موجود در برابر رفتار خشونت‌آمیز والد دیگر منفعلانه واکنش نشان می‌دهد نیز مسئول است.

طبق گزارش انجمن روان‌شناسی آمریکا، مطالعات بسیاری نشان می‌دهند که تنبیه بدنی از جمله ضرب‌و‌شتم، سیلی‌زدن و کشیدن گوش و سایر تنبیه‌های دردناک، می‌تواند منجر به افزایش پرخاشگری، رفتارهای ضداجتماعی و خشونت‌های فیزیکی و عدم سلامت بهداشت روان در کودکان شود. همچنین تنبیه‌شده می‌تواند خود دیگران را مورد تنبیه قرار دهد و این چرخه بیمار ادامه‌دار باشد.

تنبیه:

– یا نتیجه ناخوشایندی است که کودک به دنبال رفتاری غلط دریافت می‌کند و به آن تنبیه مثبت می‌گویند. مثال: ماهان طبق قرار اسباب‌بازی‌های‌اش را پس از بازی جمع نکرده است. او باید یک هفته هر شب سر ساعتی مُعَیّن آشغال‌ها را دم در بگذارد. از آنجا که ماهان خالی‌کردن سطل آشغال را دوست ندارد این برای او مجازات محسوب می‌شود.

– یا حذف موقعیتی خوشایند و رضایت‌بخش از داشته‌های کودک به عنوان نتیجه رفتار اشتباه او ست که تنبیه منفی نامیده می‌شود. مثال: شیما دو شب دیرتر از زمان مقرر به خانه آمده. مجازات او این است که یک هفته از کلاس رقص، که بسیار به آن علاقه دارد، محروم شود.

جدا از این پرسش که آیا تنبیه اصولا یک روش تربیتی کارآمد است یا خیر، هنگامی که می‌خواهید از تحریم‌های تربیتی استفاده کنید حتما به نکات زیر توجه کنید:

– تنبیه کودک باید به لحاظ زمانی و منطقی با اشتباهی که انجام داده مرتبط باشد. یعنی نباید مثلا یک روز بعد از انجام رفتار اشتباه تنبیه انجام شود یا کودک به خاطر رفتار اشتباه ساعت‌ها تنبیه شود. به علاوه تنبیه باید متناسب با رفتار اشتباه کودک باشد؛ مثلا تنبیهی که برای تمیز‌نکردن اتاق انجام می‌شود نباید به آن شدتی باشد که برای آسیب‌زدن کودک به کودکی دیگر انجام می‌شود. این مسئله به‌ویژه در کودکان کم‌سن‌تر بسیار مهم‌ است که با گذشت زمانی کوتاه فراموش می‌کنند که اصلا چه کار اشتباهی انجام داده‌اند.

– هنگام تنبیه باید واضح به کودک توضیح دهید که چه رفتار اشتباهی انجام داده است. کودک می‌آموزد که رفتار غلط پیامد ناخوشایندی برایش به‌همراه دارد و او ست که می‌تواند تصمیم بگیرد چگونه رفتار کند.

– تنبیه نباید زیاد و مستمر استفاده شود؛ چرا که هم کارآیی خود را از دست می‌دهد و هم به رابطه والدین و کودک لطمه جدی وارد می‌کند.

– گاهی کودک از تنبیه به عنوان عاملی برای دریافت توجه استفاده می‌کند. در این حالت تنبیه کارآیی خود را از دست می‌دهد و در واقع دیگر تنبیه نیست؛ بلکه پاداش محسوب می‌شود و نه تنها موجب کاهش رفتار نمی‌شود؛ بلکه ممکن است حتی سبب افزایش آن شود.

– تنبیه کودکان زیر دو سال منطقی نیست؛ چرا که کودک عواقب رفتارش را نمی‌شناسد و هنوز اخلاقیات در او شکل نگرفته است.

– تربیتی که اساس آن تنبیه است به اعتماد‌به‌نفس کودک آسیب می‌زند و مشکلات اجتماعی برای‌اش به وجود می‌آورد یا از او فردی پرخاشگر می‌سازد.

– تضمینی وجود ندارد که تنبیه، رفتار اشتباه کودک را خاموش کند. تنبیه حتی می‌تواند کودک را وادار به دروغ‌گویی و تظاهر کند تا مجبور به انجام کاری نشود که دوست ندارد یا از کاری که دوست دارد محروم شود.

– به عنوان تنبیه، کودک را در جایی که ممکن است او را بترساند، حبس نکنید. همچنین غذا، بهداشت و نیازهای ضروری کودک نباید وسیله محروم‌سازی یا تنبیه کودک باشد.

– هنگام تنبیه به کودک نگویید که چون بچه بدی است تنبیه می‌شود. بگویید چون رفتار اشتباهی کرده تنبیه می‌شود. به او اطمینان بدهید که دوست‌اش دارید و تنبیه پیامد رفتار اشتباه او ست نه چیزی بیش‌تر. تحقیر، تهدید، دشنام و فریاد‌زدن روش و ابزار تنبیه نیستند.

– کودک را در حضور دیگران تنبیه نکنید.

– هنگام تصمیم‌گیری در مورد روش تنبیه، والدین باید هماهنگ باشند و چنانچه اختلاف نظری دارند نباید در حضور کودک آن را مطرح کنند.

– فقط چون رفتار کودک مطابق میل شما نیست او را تنبیه نکنید.

– تنبیه روش تربیتی مناسبی نیست و می‌تواند به کودک شما آسیب بزند. بنابراین زمانی کودک را تنبیه کنید که رفتار بسیار اشتباهی از او سر زده است.

– الگوی مناسب بودن و استفاده از تشویق روش‌هایی است که بسیار کارآتر از تنبیه است.

منابع

– Strafen und Bestrafung in der Erziehung 

– Körperliche Strafen zeigen noch 10 Jahre später Auswirkungen

– تنبیه منفی، تنبیه مثبت

– تربیت مسموم، سوزان فوروارد، ترجمه: مهدی قراچه‌داغی، ناشر: آسیم، تهران، ۱۳۸۶.