چغازنبیل نیایشگاهی است باستانی که در زمان ایلام (عیلام) و چیزی حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد مسیح ساخته شده است. ایلام یا همان عیلام نام تمدنی است در منطقه‌ای که بخش وسیعی در جنوب غربی فلات ایران را در پایان هزاره سوم قبل از میلاد در بر می‌گرفت اما در دوره هخامنشیان به منطقه جغرافیایی سوزیانا – شوش / Susa – تقلیل یافت.
این محوطه در ۳۵ کیلومتری جنوب شهر باستانی شوش واقع شده است که بعد از حمله آشوری‌ها ناتمام ماند. چغازنبیل در سال ۱۹۷۹ در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شد. محوطه چغازنبیل را ژاک دمرگان و براون، خلبان نیوزلندی، – که در سال ۱۳۱۴ در خوزستان به دنبال نفت بودند – کشف و شناسایی کردند و پس از این اتفاق رولان دومکنم، باستان‌شناس فرانسوی، و همکارانش از این محل دیدن کردند. در میان این همکاران محسن مقدم، از بنیان‌گذاران دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران که همسرش فرانسوی و باستان‌شناس بود، نیز حضور داشت.
عیسی بهنام از بنیان‌گذاران رشته باستان‌شناسی دانشگاه تهران و از پایه‌گذارن موزه مردم‌شناسی تهران در مورد کشف این معبد باستانی چنین می‌گوید: «در سال ۱۸۹۰ ژاک دمرگان زمين‌شناس معروف گزارش داد كه در ناحيه معروف به چغازنبيل معادن نفت وجود دارد. ظاهرا در نتيجه همين گزارش بود كه شركت نفت ايران به وجود آمد. در حدود ۵۰ سال بعد از آن تاريخ مهندسانی كه مشغول كار نفت در آن ناحيه بودند برای باستان‌شناسانی كه در شوش كاوش می‌كردند آجری فرستادند كه روی آن نوشته‌هايی بود و همين آجر موجب آغاز يک رشته كاوش‌هايی در چغازنبيل شد كه منتهی به كشف آثار جالبی شد؛ بنابراين می‌توان گفت كه نفتی‌ها دين خود را به باستا‌ن‌‌شناسان در اين مورد ادا كردند. بسياری از ماها با چهره مرحوم دومكنم آشنا هستيم. وی قسمت عمده عمر خود را در شوش گذراند و از سال ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ در چغازنبيل مشغول تجسس بود. ولی مدت اقامت ساليانه دومكنم و وسایل كار او با عظمت تپه چغازنبيل تناسب نداشت. در واقع قسمتی از خاك اين ناحيه كه حاوی آثار باستانی است به يک‌صد هكتار می‌رسد و برج معبد آن كه در قديم زيگورات نام داشته در حال حاضر ۲۵ متر ارتفاع دارد.»
نام دیگر چغازنبیل، «زیگورات» است که آن را بسیار شنیده‌ایم. زیگورات در واقع همان معبد یا نیایشگاه است که تلفظ امروزی از ریشه زیقورتو و ذیققوررتو به زبان اکدی است. زبان اکدی یک زبان سامی است که در دوران باستان بین آشوریان و بابلیان رواج داشته است. در واقع زیگورات به معنای بلند و افراشته است. زیگورات بنایی است چندطبقه که مساحت هر طبقه از طبقه پایینی کوچک‌تر است. زیگورات چغازنبیل پرستشگاه مقدس ایلامی‌ها بوده است که برای تقرب به خدایان خود ساخته بودند. این بنا مربعی بوده که ۱۵۰ متر طول و عرض و ۵۲ متر ارتفاع داشته است. آنطور که در تاریخ آمده است اونتاش ناپیرشا، شاه ایلام، این معبد را در نزدیکی رود دز ساخته است که نام دوراونتاش گرفته است. معنای این واژه در واقع قلعه اونتاش است که در برخی از متون میخی از این شهر با نام «ال اونتاش» یا شهر اونتاش نام برده شده است. این معبد بزرگ‌ترین اثر معماری است که از تمدن ایلامی (عیلامی) بر جا مانده است. کلمه چغازنبیل، واژه‌ای است که از دو واژه «چغا» که در گویش لری به معنای تپه است و زنبیل به معنای سبد تشکیل شده که اشاره‌ای است به محل معبد که تپه‌ای شبیه به زنبیل واژگون بوده است. در چغازنبیل کتیبه‌ای پیدا شده است که روی آن نوشته شده است: «من اونتاش گال، آجرهای طلایی را حکاکی کردم. من در این‌جا این ماوا را برای خدایان گال و اینشوشیناک بر پا کردم و این مکتم مقدس را هدیه کردم. باشد که کارهای من که هدیه‌ای است برای خدایان گال و اینشوشیناک پذیرفته شود.» (حکمت‌های پنهان در معماری ایران، حبیب‌الله پور عبدالله، نشر کلهر ۱۳۸۹)
ملات به‌کاررفته در سازه‌های این بنا گل و قیر معدنی و گچ بوده است و از سنگ نیز برای وصل‌کردن درها به دیوارها استفاده شده است. معبد شهر چغازنبیل در ۶ بهمن ۱۳۴۸ در زمره آثار ملی ایران ثبت شد و در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۵۸ به ثبت جهانی یونسکو رسید. این معبد نخستین اثری از ایران است که در فهرست میراث جهانی جای گرفته است و جهانیان این اثر تاریخی را یکی از مهم‌ترین دستاوردهای بشری می‌شناسند. بسیاری از کارشناسان بر این نظر هستند که از مجموعه میراث فرهنگی ایران که در مجموعه میراث فرهنگی جهان ثبت شده‌اند معبد چغازنبیل به دلیل طرح‌های عمرانی و کاوش نفت در خطر آسیب‌های جدی است. تردد و عبور احشام یکی از امور زننده و ویرانگری است که در این معبد بزرگ تاریخی اتفاق می‌افتد و موجب انباشت فضولات حیوانی می‌شود و همین‌‌طور بوی پساب‌های نیشکر مانع از آن می‌شود که گردشگران بتوانند از این منطقه دیدار داشته باشند.
آنطور که گفته می‌شود ازدحام موریانه‌ها در این منطقه بسیار بالاست که می‌تواند به این بنا آسیب‌های جدی برساند؛ البته مسئولان امر از چند سال پیش با استفاده از سیستم طعمه‌گذاری تلاش کرده‌اند که هجوم موریانه‌ها به این بنای ارزشمند را متوقف سازند که تا حدودی موفقیت‌آمیز بوده است.