حضور سنگین ایدئولوژی و خشونت در کتاب کودک ایرانی

«جوجه اردک زشت» و «دخترک کبریت فروش» از اولین داستان‌هایی هستند که هر کودکی با آن‌ها به خواب می رود. نویسنده این آثار «هانس کریستین اندرسن» دانمارکی است، اندرسن بیشتر به خاطر نوشته‌هایش برای کودکان معروف است. به همین مناسبت از سال ۱۹۶۷ روز تولد اندرسون یعنی دوم اپریل، به عنوان روز جهانی کتاب کودکان نامگذاری شد.

در ایران نیز «میرزا جبار عسگرزاده » معروف به «جبار باغچه بان» اولین نویسنده و ناشر کتاب کودک است که تصویرگری کتاب‌ها را نیز خودش برعهده داشت. یکی از معروف‌ترین کتاب های باغچه بان «بابا برفی» نام دارد که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آن را چاپ کرد و شورای جهانی کتاب کودک آن را به عنوان بهترین کتاب کودک برگزید.

اما اکنون و در فروردین ۹۸ باید اذعان کنیم که در این سال‌ها، واقعیت این است که همچون دیگر حوزه‌های فرهنگ، حوزه کتاب کودک در ایران نیز حال و روز مناسبی ندارد. شاید باورنکردنی به نظر برسد که در کتاب کودک، مباحثی همچون «محو اسراییل» مطرح می‌شود؛ اما این فقط یک پرده از واقعیت است. در حوزه کتاب کودک در ایران وجوه ایدئولوژیک حکومتی بسیار برجسته هستند و به صورت گل درشت تبلیغ می‌شوند. در ادامه به بررسی چند نمونه می‌پردازیم.

ترویج خشونت و حیوان آزاری

ترویج خشونت در تصاویر و متن کتاب کودکان مسئله‌ای است که به کرات دیده شده و با وجود نقدهای بسیار همچنان شاهد انتشار این کتاب‌ها هستیم. به دار آویختن انسانها در ملاعام و عدم ممانعت از حضور بچه ها در چنین اماکنی بارها از سوی روانشناسان و فعالین حقوق کودک مورد نقد قرار گرفته‌اند. اما به تصویر کشیدن چنین مواردی در کتاب کودکان فراتر از حفاظت از روح و روان کودک است. در یکی از این کتابها چوپانی به تصویر کشیده شده است که سگ گله را به دلیل خیانت و هم‌دستی با گرگ به دار آویخته است. کتاب «موش و گربه و برخوانا» برگرفته از کتاب «عبید زاکانی » که اتفاقا جز کتاب‌های پرفروش حوزه کودک نیز بوده است، موش ها گربه‌ای را از چوبه‌ی داری با دستانِ بسته آویزان کرده‌اند. این کتاب‌ها نه تنها مناسب کودکان نیست بلکه مروج خشونت، حیوان‌آزاری و خودکشی نیز هستند.

وزارت ارشاد مسئول نظارت بر کتاب کودکان است که به نظر می آید ترویج خشونت جایگاهی در بررسی‌هایشان ندارد. «محمود برآبادی»، نایب رئیس انجمن نویسندگان کودک و نوجوان درباره شیوه نظارت و ممیزی‌های وزارت ارشاد درخصوص تصاویر کتاب کودک و نوجوان، گفت: «کتاب‌ها در حوزه کودک و نوجوان به وزارت ارشاد ارائه می‌شود و بررس‌های وزارت ارشاد کتاب را مورد بررسی قرار می‌دهند. سرنوشت هر کتابی در یک بازه زمانی یک هفته تا یک‌ماه، مشخص می‌شود و اینکه کتاب قابل چاپ، بازبینی دوباره یا غیرقابل چاپ (به علت تصاویر یا متن) هست یا خیر».

ترویج خشونت در کتاب کودکان

اما ترویج خشونت تنها محدود به تصاویر در کتاب کودکان نمی‌شود. در یکی از کتاب‌های آموزشی داستان قربانی کردن گوسفند توسط ابراهیم از زبان گوسفند روایت می‌شود. در بخشی از این داستان آمده: « ...هنگامی که کارد در گردنم فرو رفت، به بزرگترین آروزی سراسر عمرم رسیدم؛ و وقتی که در خون خود شناور شدم، انگار به یک خواب شیرین همیشگی فرو رفتم....»

ترویج خشونت در کتاب کودکان

در کتاب داستان دیگری با عنوان «گربه دم بریده» آمده است: « با سرعت رفت و یک تله آورد و سر راه گربه گذاشت. گربه بیچاره تا آمد به تله افتاد. پیرزن یک چوب برداشت و به جان گربه افتاد و تا می‌توانست٬ کتکش زد. آنقدر که دم گربه از جا کنده شد». در تصویر نیز پیرزن را نشان می‌دهد که قصد دارد با چاقو دم گربه را ببرد. «دم گربه ها را بکش» و یکی کتاب های مجموعه حسن کچل از دیگر کتاب‌های مروج خشونت و حیوان آزاری است.

به گفته کارشناسان از آنجا که کودک به رشد شناختی کافی نرسیده است این تصاویر خشونت آمیز اثرات بدی بر روی آنها خواهد داشت. از آنجایی که طبق آمارها خشونت در ایرانی‌ها بیشتر از نقاط دیگر است، شاید بتوان یکی از دلایل این میزان از خشونت را در تثبیت خشونت از کودکی و آموزش تصویری و کلامی خشونت دانست. این تصاویر در بخش ناهوشیار ذهن کودک اثرگذار خواهد بود.

اما متاسفانه در ایران قانون مدونی به منظور ممانعت از انتشار خشونت در آثار فرهنگی برای کودکان وجود ندارد. قانون در مورد حجاب زنان و کلمات بسیار دقیق و صریح بوده است، اما خلا شدیدی درباره ترویج خشونت و حیوان آزاری در قانون دیده می شود.در آخرین آیین نامه کتاب کودکان هیچ اشارهای به موارد خشونت و حیوان آزادی نشده است. به نظر می آید مجریان قانون کمترین اهمیت را برای موضوعاتی مانند ترویج خشونت و حیوان‌آزاری یا همنوع‌آزاری برای کودکان قائل شده‌اند.

مردسالاری و زن ستیزی

بارها کارشناسان نسبت به زن‌ستیزی آشکار در کتاب‌های کودکان هشدار دادهاند. متونی که جایگاه زن را تنها در امورات خانه خلاصه می‌کند، فرمانبرداری زن از همسرش را ترویج می کند، عدم اختیار زن بر بدنش را ارزش تلقی می‌کند، چندهمسری را عادی جلوه می‌دهد و دیگر نشانه‌های زن ستیزی.

در یکی از این کتاب‌ها حتی خشونت فیزیکی علیه زن را نه تنها عادی جلوه می‌دهد بلکه آن را از زبان یک زن مجاز می‌خواند. در قسمتی از این کتاب آمده است:«سوسکی گفت:....اومدم زنت بشم. مونس و همدمت بشم! کتکنم خواستی بزن!.... تمساح گفت: ....من دوتا زن دارم. روزی سه باز ازشون کتک میخورم...»

این موضوع زمانی تبدیل به بحرانی بزرگ می‌شود که زن ستیزی به کتب درسی نیز راه پیدا می‌کند. با بررسی محتوای کتاب‌های آموزشی به سادگی می توان نقش کمرنگ زنان و نادیده‌گرفتن جایگاه فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی زنان را در آن مشاهده کرد.

دکتر «فاطمه قاسم زاده»، روانشناس می‌گوید: «چهره ای که از زن در خانواده نشان داده می‌شود، همیشه زنی است بیشتر وقتش در آشپزخانه است، دارد کارهای خانه را انجام میدهد و دخترش هم در کنارش دارد کمک می‌کند....و با یک حالتی که وقتی آدم عمیق می‌شود، برتری پدر و پسر را نسبت به مادر و دختر می‌بیند.»

یکی دیگر از مصادیق زن‌ستیزی در کتاب کودکان تلاش برای نهادینه کردن این موضوع است که که زنان حقی بر بدن خود ندارند و این مرد است که مالک بدن زن است. در قسمتی از کتاب شعر کودکان که تلاش دارد بدن زن را متعلق به مرد بداند، آمده است:«پیراهنی گلدار و ناز/پوشیده با شلوار تنگ/ یک عطر خوشبو هم زده/ مثل گلی شاد و قشنگ/ مامان من در خانه ،شب/ این کارها را می کند/ زیبایی اش را او فقط/ هدیه به بابا می کند»

شعری با نشانه‌های روشن مردسالارانه در کتاب کودکان

البته باید توجه داشت این مضامین به طور کلی مناسب کودکان نیست. «عالیه شکربیگی» جامعه شناس هم ضمن اشاره به تسلط نگاه مردانه در کتب درسی گفت: « نخست باید این نگاه جنسیتی و تبعیض آمیز در تدوین و تالیف کتاب ها کنار زده شود و اگر بتوان به این مهم دست یافت می توان کارهای برجسته ای انجام داد».

تحمیل ایدئولوژی حکومتی

اما همانطور که در بالا اشاره کردیم، یکی دیگر از مواردی که در کتاب کودکان در این قابل مشاهده است، ورود مباحث ایدئولوژیک به دنیای کودکان است؛ از جمله این مباحث، بحث از محو اسراییل است. سیاستی که از ابتدای انقلاب اسلامی روی آن مانور داده شد و هزینه‌ای کمرشکن روی دست مردم ایران و منافع ملی کشور گذاشته است. به صراحت، رویکرد خشونت‌آمیز مقابل اسراییل و اسراییلی‌ها تشویق می‌شود و کودکانی که باید در کودکی از مهر و نوعدوستی بشنوند و بیاموزند، یاد می‌گیرند که چگونه مردمی و کشوری را از بین ببرند!

اسراییل‌ستیزی در کتاب کودکان

حضور مباحث ایدئولوژیک در کتاب‌های کودکان محدود به بحث اسراییل نیست. همانطور که در یکی از تصاویر ذیل می‌بینیم، «حجاب اجباری» نیز به عنوان یک ارزش تبلیغ می‌شود و حتی به صورت غیرمستقیم تشویق می‌شود که روابط خانوادگی و فامیلی تحت‌تاثیر بحث حجاب قرار گیرد. نکته جالب توجه آن است که اخیرا نیز فتوایی از آیت‌الله خامنه‌ای منتشر شده است که توصیه کرده بود در دیدارهای نوروزی، خانه افراد «بی‌حجاب» فامیل تحریم شود! به نظر می‌رسد چنین نگاهی در کتاب کودک، مستقیم از نگاه رهبر جمهوری اسلامی، به دنیای کودکان راه پیدا کرده است و یا حداقل آن نگاه، تاثیری بزرگ داشته است.

تحمیل ایدئوژی حکومت در کتاب کودکان