«استاد محمدعلی موحد یکی از فرزندان فرهیخته و بلندهمت این مرز و بوم «غیرت‌سرشت» است. فرزانه‌ای از تبار فرزانگانی که نام آن سپهر تاریخ آذربایجان را آذینی از فر و فروغ بسته است. او به تعبیر شهریار «پیری پس از قبیله مانده» است و «گوزللرین آخره قالمیشی»؛ همه عمر پربرکت خود را با تلاش و تکاپوی علمی و فرهنگی گذرانده است. …» (باقر صدری‌نیا، مجله‌ی بخارا، ش ۱۰۲)
مورخ ، عرفان‌پژوه، حقوق‌دان و مصحح نامدار ایرانی
عمر طولانی و استفاده پرثمر اگر در یکی جمع شود زهی سعادت! محمدعلی موحد یکی از آن سعادتمندان است که برای مردمی نیز خیر و برکت به ارمغان آورده است. او همچنان پر کار است و در عمر پرثمر خود محصولات فکری و فرهنگی بسیاری تولید کرده که صاحبان فکر و فرهنگ نمی‌توانند از کنار آن به راحتی عبور کنند. محمدعلی موحد، مورخ و عرفان‌پژوه و حقوق‌دان و مصحح نامدار ایرانی، در دوم خرداد سال ۱۳۰۲ در شهر تبریز دیده به جهان گشود. او از خاندان دیلمقانی بود. پدرش یوسف دیلمقانی از بازرگانان خوش‌نام تبریز بود که در سال ۱۳۱۷ درگذشت. پس از مرگ پدر زندگی محمدعلی و خانواده‌اش با تنگ‌دستی سپری می‌شد. موحد در گفت‌وگویی با سیروس علی‌نژاد که در ماهنامه بخارا، شماره ۱۰۲ منتشر شده است زندگی خود پس از مرگ پدر را این‌گونه شرح می‌دهد: «ما با ماهی پانزده تومان زندگی می‌کردیم. برادری در تهران داشتم که وصی پدر بود و ماهانه این مبلغ را برای ما می‌فرستاد. در اواخر دوره رضاخان که گرانی زیاد و زندگی سخت شده بود، به جای پانزده تومان، بیست‌تومان می‌فرستاد. با این پول من و مادرم و سه خواهرم و برادر کوچکم در نهایت تنگ‌دستی زندگی می‌کردیم. برادر بزرگم هر سال عید، چهل تومان به ما می‌داد. همین باعث شد که وقتی من به تهران آمدم به دانشکده نروم. بروم کاری بکنم که زندگی خانواده را اداره کنم. آدم خودداری هم بودم و نمی‌توانستم به برادرانم بگویم که شما این پولی را که به ما می‌دهید، ادامه بدهید. چون پیش خودم فکر می‌کردم وقتی دیپلمه شدم این بار را از دوش آن‌ها بردارم.»
او در سال ۱۳۰۹ تحصیلات ابتدایی خود در مدرسه اتحاد نوبر در بازار شیشه‌گرخانه تبریز آغاز کرد. موحد دیپلم شش ادبی خود را در تبریز اخذ کرد و در همین سال در دفترخانه اسناد رسمی شماره یک تبریز به کار مشغول شد.
در سال ۱۳۳۲ ترجمه سفرنامه ابن‌بطوطه را آغاز کرد و آن را در سال ۱۳۳۶ منتشر کرد
او درباره چگونگی آشنایی‌اش با آثار بزرگان زمانه خود می‌گوید که این اتفاق برایش در دوم دبیرستان و آشنایی‌اش با آثار احمد کسروی افتاد. او از طریق یکی از بستگانش با آثار کسروی آشنا می‌شود. «حاج حسن کمپانیه» شوهر دخترعمه موحد کسی بود که کتاب دو جلدی «آیین» و مجله «پیمان» را با خود به خانه می‌آورد و او آن‌ها را می‌خواند. (بخارا، شماره ۱۰۲) محمدعلی موحد در سال ۱۳۲۹ در دوره لیسانس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و بدون حضور در کلاس ثبت‌نام کرد و در همان سال با سفر به آبادان در اداره انتشارات شرکت نفت خرمشهر استخدام شد. موحد در همین سال به تدریس قواعد فقه و فقه و اصول به داوطلبان کنکور دانشگاه به صورت شبانه پرداخت. موحد در سال ۱۳۳۲ کار بر روی ترجمه سفرنامه ابن‌بطوطه را آغاز کرد و آن را در سال ۱۳۳۶ منتشر کرد. این ترجمه پس از انتشار مورد استقبال فراوان اهل فضل قرار گرفت و باعث شد نام محمدعلی موحد بر سر زبان‌ها بیفتد. این ترجمه مورد توجه و تشویق افرادی مانند مجتبی مینوی و محمدعلی جمال‌زاده قرار گرفت. موحد تحصیلات خود را در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ادامه داد و موفق شد مدک دکترای حقوق خصوصی خود را از این دانشگاه اخذ کند.
در سال ۱۳۳۸ مطالعات خود را زیر نظر پروفسور جنینگز، رئیس دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه، در کمبریج ادامه داد
موحد در سال ۱۳۳۸ برای آشنایی بیشتر با مباحث حقوق بین‌الملل به انگلستان سفر کرد و مطالعات خود را زیر نظر پروفسور جنینگز، رئیس دیوان بین‌المللی دادگستری لاهه در کمبریج ادامه داد. او در این زمان با مستشرقین بزرگی چون آربری، مینورسکی و لاکهارت دیدار داشت. او پس از این دیدارها به تحقیق بر روی نسخه‌های خطی موجود در موزه بریتانیا پرداخت و از میان آن‌ها نسخه سلوک‌الملوک، تالیف فضل‌الله روزبهان خنجی را برای تصحیح انتخاب کرد. موجد همچنین متن مصحح الهی‌نامه عطار نیشابوری را نیز در سال ۱۳۳۹ به وسیله انتشارات زوار منتشر کرد. موحد علاوه بر وکالت پایه یک دادگستری، از آغاز تاسیس شرکت ملی نفت ایران در کادر حقوقی شرکت نفت مشغول به کار شد و تا بالاترین درجات یعنی مشاور عالی رئیس هیئت مدیره و مشاور ارشد و عضو اصلی هئیت مدیره پیش رفت. او در ابتدای تاسیس، اوپک، سازمان کشورهای صادرکننده نفت به مدت شش ماه معاونت اجرایی آن سازمان در ژنو را عهده‌دار شد.
مدتی معاونت اجرایی سازمان کشورهای صادرکننده نفت در ژنو را عهده‌دار شد
موحد در کنار مشاغل رسمی، به تدریس حقوق مدنی و حقوق نفت در دانشکده حقوق دانشگاه تهران و دانشکده علوم مالی و حسابداری پرداخت. موحد در سال ۱۳۴۰ کتاب «جزیه در اسلام» اثر دانیل دنت را در تبریز منتشر کرد. در سال ۱۳۴۳ موحد، تصحیح، تعلیق و انتشار کتاب «حدیقه‌الحقیقه» از ابوالفتح محمدبن شیخ‌الاسلام احمد جام (ژنده پیل) با یادداشتی از احسان یارشاطر درباره شیوه تصحیح متن را به انجام رساند که از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر شد. موحد در سال ۱۳۴۴ کتاب بهگود گیتا، در موضوع فلسفه و مذاهب هند را از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر ساخت. سخن‌گفتن و توضیح اجمالی آثار محمدعلی موحد خود نیازمند عمری طولانی و زمانی دراز است. موحد در دوران زندگی پر‌بار خویش همواره مشغول تحقیق و تالیف و ترجمه بوده است که حاصل آن آثار بسیار ارزشمندی است که امروزه در دسترس ما است. موحد در زمینه مولانا‌پژوهی نیز محققی توانمند و صاحب‌نظر است. «باغ سبز شمس و مولانا» یکی از آثار او در این زمینه است. چاپ انتقادی مقالات شمس تبریزی از دیگر آثار بزرگ موحد که توسط انتشارات خوارزمی منتشر شده است.
با نگاهی گذرا به آثار موحد می‌توان از آن‌ها این‌گونه نام برد:
حدیقه‌الحقیقه، از ابوالفتح محمدبن شیخ‌الاسلام احمد جام (ژنده‌پیل) (تصحیح و تعلیق)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳.
بهگود گیتا (ترجمه)، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انتشارات خوارزمی، ۱۳۴۴
نفت ما و مسائل حقوقی آن (تالیف)،تهران: انتشارات خوارزمی، ۱۳۴۹
عدالت و انرژی، از ایوان ایلیچ (ترجمه)، تهران: انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف، ۱۳۵۶.
با نگاهی گذرا به آثار موحد می‌توان از آن‌ها این‌گونه نام برد:
حدیقه‌الحقیقه، از ابوالفتح محمدبن شیخ‌الاسلام احمد جام (ژنده‌پیل) (تصحیح و تعلیق)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳.
بهگود گیتا (ترجمه)، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، انتشارات خوارزمی، ۱۳۴۴
نفت ما و مسائل حقوقی آن (تالیف)،تهران: انتشارات خوارزمی، ۱۳۴۹
عدالت و انرژی، از ایوان ایلیچ (ترجمه)، تهران: انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف، ۱۳۵۶.
سفرنامه ابن بطوطه (ترجمه)، تهران: علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱
خزران از آرتور کستلر (ترجمه)، تهران: انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۱
سلوک‌الملوک از فضل‌ا… روزبهان خنجی (تصحیح و تعلیق)، انتشارات خوارزمی ۱۳۶۲
چهار مقاله درباره آزادی از آیزایا برلین (ترجمه)، تهران: انتشارات خوارزمی، (برنده جایزه کتاب سال) ۱۳۶۹
مقالات شمس تبریزی (تصحیح و تعلیق)، تهران: انتشارات خوارزمی، (برنده جایزه کتاب سال) ۱۳۶۹
خمی از شراب ربانی، گزیدهٔ مقالات شمس (تصحیح و تعلیق) تهران، سخن، ۱۳۷۳
اصطرلاب حق، گزیده فیه‌مافیه (تصحیح و تعلیق)، تهران: سخن، ۱۳۷۵
ابن‌بطوطه (تالیف)، تهران: طرح نو، ۱۳۷۸
شمس تبریزی (تالیف)، تهران: طرح نو، ۱۳۷۹
گفته‌ها و ناگفته‌ها، تحلیلی از گزارش عملیات پنهانی سیا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
تعلیقی بر کتاب خواب آشفتهٔ نفت (تالیف)، تهران: نشر کارنامه، (برگزیده کتاب سال)، ۱۳۷۹
مبالغه مستعار، بررسی اسناد وزارت خارجه بریتانیا درباره مالکیت جزایر تنب و ابوموسی (تالیف)،تهران: دفتر خدمات حقوقی بین‌المللی، ۱۳۸۰
درس‌هایی از داوری‌های نفتی، دفتر اول: قانون حاکم (تالیف)، تهران: نشریه دفتر ملی ایران (تالیف)، (برنده جایزه کتاب سال)، ۱۳۸۴
خواب آشفته نفت، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران (تالیف)، (برنده جایزه کتاب سال)، ۱۳۸۴
در هوای حق و عدالت (تالیف)، تهران: نشر کارنامه، (برنده جایزه اندیشه)۱۳۸۴
فصوص‌الحکم، ابن عربی (ترجمه و تعلیق)، تهران، نشر کارنامه، ۱۳۸۵
مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام از دانیل دنت (ترجمه)، تهران: انتشارات خوارزمی، ۱۳۸۵
صفدر تقی‌زاده درباره محمدعلی موحد و آثار او می‌گوید: «دکتر موحد در زندگی سراسر کوشش و پژوهندگی و مطالعه و نویسندگی از ایام نوجوانی تاکنون هیچ گاه دست از تلاش برنداشته است و به مقامات عالیه هم رسیده است. با این‌همه خود را «ناچیز» می‌شمارد که البته از فروتنی عارفانه اوست و گفته است که «بر دانش کم‌مایه متاعی نفزودیم / از کوشش بیهوده به جایی نرسیدیم.» (بخارا، شماره ۱۰۲)
در نوشتن این مطلب از مجله وزین بخارا، استفاده شده است.