سال ۱۳۸۸ پس از پایان دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری پس از انقلاب ۵۷، علی‌رغم انتظارها و پیشبینی‌ها محمود احمدی‌نژاد – رئیس جمهور وقت و کاندیدای مورد حمایت علی خامنه‌ای – پیروز اعلام شد. میر‌حسین موسوی و مهدی کروبی، دو کاندیدای دیگر، این موضوع را تقلب آشکار و نادیده‌گرفتن رأی مردم خواندند و مردم نیز در اعتراض به نتایج اعلام‌شده از ۲۵ خرداد دست به تظاهرات مسالمت‌آمیز در شهرهای بزرگ ایران زدند. چیزی نگذشت که جنبش اعتراضی خشونت‌پرهیز مردم، «جنبش سبز» نام گرفت.

جمعه ۲۹ خرداد ۱۳۸۸ – حدود یک هفته پس از اعلام نتایج انتخابات ریاست جمهوری – علی خامنه‌ای در پی اعتراضات شهروندان، در خطبه نماز جمعه تهران خواستار توقف تظاهرات شد و به مردم هشدار داد که عواقب اتفاقات به عهده آن‌ها خواهد بود. فردای آن روز یعنی شنبه ۳۰ خرداد ۱۳۸۸ (۲۰ ژوئن ۲۰۰۹) راهپیمایی مسالمت‌آمیز معترضان با دخالت نیروهای امنیتی به خشونت کشیده شد و طی آن ۱۹ شهروند معترض در تهران جان باختند. یکی از آن‌ها دختر ۲۷ساله‌ای به نام ندا آقا سلطان بود. ندا ساعت ۷ بعدازظهر همان روز در محله امیرآباد تهران – خیابان کارگر شمالی، تقاطع خیابان شهید صالحی و کوچه خسروی – به ضرب گلوله کشته شد. ویدیوی ضبط‌‌شده با یک موبایل از صحنه جان‌باختن او در خیابان به‌سرعت دست به دست چرخید و در رسانه‌های جهانی نیز به نمایش درآمد.

ندا آقا‌سلطان زاده ۳ بهمن ۱۳۶۱ و دانشجوی رشته فلسفه بود که مانند میلیون‌ها شهروند ایرانی در اعتراض به نتایج انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸- به گفته خانواده‌اش – هر روز به تظاهرات می‌رفت تا اینکه در ۳۰ خرداد بر اثر اصابت گلوله، در میان مردم معترض جانش را از دست داد.

بیش‌تر خبرگزاری‌های جهان فیلم کوتاه لحظات جان‌باختن ندا را منتشر کردند و از او به عنوان نماد اعتراضات و گواهی بر سرکوب خشونت‌بار مردم به دست حکومت یاد کردند. تماشای این صحنه، خشم و انزجار جهانی را نسبت به سرکوب شهروندان توسط نیروهای جمهوری اسلامی برانگیخت.

از آن پس عکس چهره ندا در حال جان‌سپردن، با چشمان باز و در حالی که خون صورتش را آغشته کرده بود، به سمبل خیزش نوپای مردم ایران علیه حاکمیت ظلم و جور تبدیل شد و جهان را متوجه آنچه در ایران می‌گذشت، کرد.

آرش حجازی، پزشکی که نزدیک محل واقعه حضور داشت، با کمک معلم موسیقی ندا – که همراهش بود ـ تلاش بسیاری کرد تا بتواند جان ندا را حفظ کند اما شدت خونریزی امان نداد و به گفته او ندا در کم‌تر از یک دقیقه پس از اصابت گلوله به سینه و نزدیک گلویش در دستان او جان باخت. حجازی در مصاحبه با شبکه بی‌بی‌سی درباره موتورسواری که به احتمال زیاد به ندا شلیک کرده بود، می‌گوید: «دقایقی پس از جان‌باختن ندا، مردم فردی را گرفتند که فریاد می‌زد که: “من نمی‌خواستم بکشمش” و کارت شناسایی او را گرفتند. صحنه خشنی شده بود اما عده‌ای دخالت کردند و گفتند:‌ “ما مثل کسانی که مردم را می‌کشند، نیستیم بنابراین نباید به ایشان آسیبی برسانیم و در نهایت او را رها کردند، چون فایده‌ای در تحویل او به پلیس دیده نمی‌شد و چه بسا که خودشان هم ممکن بود به خطر بیفتند.»

چندی بعد تصویر کارت شناسایی این فرد – با نام عباس کارگر جاوید – در شبکه‌های مجازی منتشر شد که وابستگی‌اش را به نهادهای حکومتی ثابت می‌کرد، با این حال مقامات جمهوری اسلامی هرگز عامل قتل او را معرفی نکردند. چندی بعد نیز خبر ناپدید شدن او در رسانه‌ها منتشر شد.

تلاش جمهوری اسلامی برای انکار قتل ندا

در پی جهانی‌شدن خبر کشته‌شدن ندا آقا سلطان در تظاهرات آرام مردمی به دست نیروهای امنیتی، جمهوری اسلامی برای انکار این اتفاق تلاش بسیاری کرد و با انتشار اخبار جعلی سعی بر سرپوش گذاشتن بر آن نمود. از جمله می‌توان به سخنان مهدی کلهر، مشاور رسانه‌ای محمود احمدی‌نژاد، اشاره کرد که ندا را دختر ساده‌ای دانست «که خود را جلوی دوربین به مردن زد و سپس در آمبولانس به دست پزشک فراری به انگلیس (آرش حجازی) کشته شده».

در خرداد سال ۱۳۸۹ نیز فیلمی به نام «تقاطع» از صدا و سیمای جمهوری اسلامی پخش شد که در آن فرض‌هایی مختلف درباره قتل ندا مطرح شد. از جمله زنده‌بودن و زندگی‌کردن ندا در‌ یونان‌، جعلی‌بودن فیلم لحظه کشته‌شدن او، واقعی‌نبودن اصابت گلوله به ندا، وجود پمپ خون در دستش، قاتل‌بودن آرش حجازی، اصابت گلوله به سر ندا و در نهایت تکذیب حضور فرد موتوسوار بسیجی به نام عباس کارگر جاوید.                               

همچنین سوءاستفاده تبلیغاتی حکومت از عکس شهروند ایرانی به نام ندا سلطانی که به اشتباه در شبکه‌های اجتماعی به نام ندا آقا سلطان منتشر شده بود، تلاش ناموفق دیگری بود برای انکار قتل ندا. خود ندا سلطانی در این باره می‌گوید که در نخستین روزهایی که دنیا در حال اعتراض به قتل ندا آقاسلطان بود، او برای ایفای نقش در سناریوی جمهوری اسلامی برای انکار قتل آقا سلطان تحت فشار بوده است.

اقدام دیگر جمهوری اسلامی در این زمینه، در آذرماه ۱۳۸۸ رخ داد که نیروهای سازمان شبه‌نظامی بسیج، یک تئاتر خیابانی درباره کشته‌شدن ندا در تهران برگزار کردند. این اقدام، که در حاشیه تظاهراتی در مقابل سفارت بریتانیا برای تحویل‌دادن آرش حجازی به عنوان قاتل ندا انجام شد، اعتراض شدید خانواده ندا آقاسلطان را در پی داشت؛ آن‌ها اجرای چنین نمایشی از قتل دختر خود را کوشش مقامات مسئول برای نسبت‌دادن جنایت به دیگران خواندند.

اما تمام این تلاش‌ها نتوانست مانع رسیدن خبر این جنایت به گوش جهانیان شود؛ رسانه‌های بین‌المللی همچنان خبر ندا را به عنوان سمبل اعتراض و دموکراسی‌خواهی منتشر می‌کردند.

تصویری برگرفته از فیلم لحظات جان‌باختن ندا که جهانی شد

صدای طنین‌انداز ندا در جهان

۲۰ ژوئن ۲۰۰۹ نشریه «تایم» از لحظه جان‌باختن ندا به «احتمالا پربیننده‌ترین لحظه مرگ یک انسان در تاریخ بشریت» یاد کرد. این روزنامه در ادامه ندا را یکی از ده قهرمان برجسته سال ۲۰۰۹ معرفی کرد. همچنین ندا آقا سلطان در رسانه‌های جهان با‌ عنوان‌هایی چون نماد اعتراض ایرانیان، ندای آزادی‌خواهی ایرانیان و نماد اعتراض دموکراسیخواهان در این اعتراضات شناخته شد.

دوم تیرماه ۱۳۸۸ باراک اوباما، رئیس جمهور وقت آمریکا، در بخشی از کنفرانس مطبوعاتی خود به کشته‌شدن ندا واکنش نشان داد و گفت: «ما زنان شجاعی را مشاهده کرده‌ایم که در برابر سبعیت و تهدیدها ایستادگی کرده‌اند، و تصویر آزاردهنده زنی را دیده‌ایم که در خیابان تا حد مرگ خونریزی کرد.» رئیس جمهور آمریکا همچنین در هنگام دریافت جایزه صلح نوبل در سال ۲۰۰۹ گفت: «این جایزه باید با همه کسانی که برای دستیابی به عدالت و کرامت انسانی تلاش می‌کنند، تقسیم شود… . با زن جوانی که با وجود خطر کتک‌خوردن یا گلوله، با آرامش برای دست‌یابی به حق خود راهپیمایی می‌کند.» منظور او از «زن جوان» به ندا آقا سلطان تعبیر شده است.

خلق آثار فرهنگی و هنری جهانی با یاد ندا

برخی هنرمندان ایرانی و خارجی در واکنش به جان‌باختن ندا آقا سلطان به خلق آثار فرهنگی هنری بسیاری پرداختند. فرامرز اصلانی، خواننده و نوازنده ایرانی ساکن آمریکا، ترانه‌ای با نام «برای همه نداهای ایران» اجرا کرد. شمس لنگرودی، شاعر و ترانه‌سرای معاصر ایرانی، نیز شعری برای ندا سرود که با این مطلع آغاز می‌شود: «دخترم / سنت‌شان بود / زنده به گورت کنند / تو کشته شدی / ملتی زنده‌به‌گور می‌شود».

همچنین شاهین نجفی و سروش لشکری (معروف به هیچ‌کس) ـ خوانندگان رپ ایرانی، نیز ترانه‌هایی به یاد ندا اجرا کردند. کریس دی‌برگ، خواننده مشهور ایرلندی موسیقی پاپ، نیز در ژوئن ۲۰۱۰ همزمان با اولین سالگرد جان‌باختن ندا قطعه «مردم دنیا» (People of the World) را در وب‌سایت شخصی خود منتشر و به ندا آقا سلطان تقدیم کرد. در مارس ۲۰۱۰ نیز نادر مشایخی – آهنگ‌ساز، رهبر ارکستر و فرزند جمشید مشایخی (بازیگر مشهور ایرانی) ـ اپرایی به نام ندا در شهر اُسنابروک آلمان اجرا کرد که با انتقادات بسیاری از سوی جمهوری اسلامی مواجه شد.

همچنین کاوهی (Kawehi)، خواننده‌ جوانی از هاییتی، در ژانویه ۲۰۱۳ به یاد ندا موزیک ویدیو «صدایی باید شنیده شود» را ساخت. کاسپین ماکان، نامزد ندا، نیز شعری با عنوان «راز عشق» به یاد او سروده است.

گوگوش و شکیلا، خوانندگان مشهور ایرانی، هم در دهمین سالگرد کشته‌شدن ندا به یاد او ترانه‌هایی خواندند.

بورس تحصیلی ندا آقا سلطان

اکتبر سال ۲۰۰۹ دانشکده کوئینز دانشگاه آکسفورد در انگلستان برای یادبود او، دوره بورس تحصیلی ندا آقاسلطان را برای دانشجویان دوره‌های کارشناسی ارشد و دکترای رشته فلسفه تاسیس کرد که دانشجویان داوطلب ایرانی یا ایرانی‌تبار برای دریافت این بورسیه در اولویت هستند. این اقدام نیز با اعتراض سفارت ایران در لندن مواجه شد که آن را پیوستن آکسفورد به یک کارزار باانگیزه سیاسی خواند.

کمپین دادخواهی

پس از سرکوب و کشتار معترضان در اعتراضات سراسری آبان ۹۸ در ایران هاجر رستمی، مادر ندا، برای اعلام همدردی به دیدار خانواده پویا بختیاری، از جان‌باختگان آبان ۹۸، رفت. منوچهر بختیاری، پدر پویا، در اردیبهشت ۹۹ پویشی به نام کمپین دادخواهی به راه انداخت و طی آن از تمام هموطنانی که به گونه‌ای خانواده‌شان به دست حکومت جمهوری اسلامی کشته شده‌ا‌ند، دعوت کرد به این کمپین بپیوندند.

در پی این دعوت برخی از کاربران شبکه‌های مجازی نیز با انتشار ویدئوهایی از خود جملاتی مشابه را با مضمون دادخواهی بر زبان آوردند که نام ندا نیز در آن شنیده می‌شود: «دادخواهم / برای ایرانم / برای ندا / برای پویا / برای نداها و پویاهای هموطنم / اهل ایرانم / اهل داد / دشمن بیداد / دادخواهم / دادخواه.»