«اهل کاشانم / نَسَبم شاید برسد / به گیاهی در هند، به سفالینهای از خاک سیَلک»
این بخشی است از شعر معروف «صدای پای آب» سهراب سپهری، شاعر نامآوازه اهل کاشان است که در آن به تپه معروف «سیلک» اشاره میکند. این تپه که به صورت سیالک، سیارگ و سپید ارگ نیز خوانده میشود تپهای است در ضلع جنوب غربی شهر کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین. این محوطه باستانی وسیع در کنار روستای دیزچه قرار گرفته است. سیلک نام اولین تمدنهای شهرنشینی در جهان است. بسیاری از مورخان و اهل فن، سیلک را قدیمیترین خاستگاه تمدن بشری میدانند که اولین جایی است که شهرنشینی شکل گرفت و آریاییها اولین تمدنهای بشری را در این نقطه ایجاد کردند. این محوطه باستانی قدمتی در حدود ۷ هزار سال دارد.
یکی از گورستانهایی که در این محوطه باستانی کشف شده است و به نام گورستان «الف» مشهور است به گفته باستانشناسان بیش از ۳۵۰۰ سال قدمت دارد که در ۲۰۰ متری جنوب تپه جنوبی قرار گرفته است که امروزه روی آن بلواری احداث شده است. گورستان دیگری نیز در این محوطه شناسایی شده است که گورستان «ب» نام گرفته است که قدمت آن به حدود ۳ هزار سال پیش برمیگردد که در زیر باغها و زمینهای کشاورزی ضلع غربی تپهها قرار دارد.
این دو گورستان به دوره مادها تعلق دارد. به خاکسپردن در گورستانهای این منطقه با دیگر خاکسپاریها در فلات ایران تفاوت داشته است؛ ابتدا گودالی میکندند و جسد را در آن قرار میدادند و سپس روی آن خاک میریختند تا به شکل سقفی شیروانی از سطح زمین بالا بیاید و روی تپه خاکی را سنگ میگذاشتند و درون قبرها اشیای سفالی و مفرغی که جنبه تزئینی هم داشت قرار میدادند.
تپه سیلک در واقع عبادتگاه یا همان «زیگورات» اقوام باستانی بوده است که از گِل رس و سفال ساخته میشده است. زیگورات در اصل کلمهای اکدی است که زبانی سامی است و در دوران باستان در میانرودان بین آشوریان و بابلیان رایج بوده است. اکدی اولین زبان سامی است و خط نگارشی آن خط میخی است که از زبان سومری گرفته شده است. این کلمه در ایران در ابتدا از مقالهای از «رومن گیرشمن»، باستانشناس فرانسوی اخذ شده است که به معنای برافراشتهساختن است که تداعی بالارفتن به سوی آسمان است. شاید بتوان این منطقه را تنها شهر جهان محسوب کرد که بیش از هفتهزار سال در آن زندگی در جریان بوده است.
این محوطه تاریخی تا سال ۱۳۱۰ شمسی هنوز شناسایی نشده بود. پس از انتقال بخشی از آثار ارزنده قدیمی این منطقه به موزه «لوور» فرانسه باستانشناسان متوجه قدیمیبودن این آثار شدند و کنجکاویشان برانگیخته شد و پس از این بود که رومن گیرشمن به ایران آمد و با کمک «آندره گودار»، معمار و باستانشناس فرانسوی که در استخدام دولت ایران بود و طرح و سرپرستی موزه ایران باستان را برعهده داشت و همچنین طراح آرامگاه فردوسی و حافظ و سعدی نیز بود به کاوش در این محوطه پرداختند. (مجله گردشگری و توریسم، شماره ۷۸، مرداد ماه ۱۳۹۱)
میگویند پیش از آمدن گیرشمن در این منطقه، با جاریشدن سیل در زمینهای کشاورزی، این تمدن چند هزار ساله از دل خاک بیرون آمد و ابزارآلات و سفالینههایی به بیرون از خاک افتاد. در حفاریهایی که در سال ۱۳۸۰ صورت گرفت دیوار خشتی سکوی زیگورات نمایان شد که این زیگورات را میتوان قدیمیترین زیگورات فلات ایران و بینالنهرین دانست. چهار گوشه زیگورات رو به چهار جهت اصلی داشته و دارای سه طبقه بوده است.
در سال ۱۳۸۷ کاوشهای باستانشناسان در تپههای شمالی سیلک باعث شد دیواری به ارتفاع یک متر و هفتاد سانتیمتر کشف شود که از ۱۳ رج خشت تشکیل شده است و بیش از ۷ هزار سال قدمت تاریخی دارد. این دیوار یکی از قدیمیترین نمونههای معماری ایران به حساب میآید. این دیوار احتمالا به یک خانه روستایی تعلق دارد. در خرابههای تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف قدیمی نیز کشف شده است که برخی از آنها در موزه لوور فرانسه و همچنین موزه باغ فین و موزه ملی ایران قرار دارند.
تپه سیلک در ۲۴ شهریور ماه ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران ثبت شده است. قدمت قدیمیترین آثار بهدستآمده از تپه شمالی به حدود ۷۵۰۰ سال قبل میرسد و آخرین آثار مکشوفه از تپه جنوبی مربوط به ۵ هزار سال قبل است. تاریخشناسان پیداشدن دوکهای ریسندگی و بافندگی در این منطقه را نشانهای از آشنایی مردم این منطقه در هزارههای قبل از صنعت ریسندگی و بافندگی میدانند. با کشف کوره ذوب فلزات در بخش جنوبی این تپه، میتوان شهر سیلک را جزء صنعتیترین شهرهای آن دوران حساب کرد. (مجله گردشگری و توریسم، شماره ۷۸، مرداد ماه ۱۳۹۱)
در کتاب «تاریخ سرزمین ایران» نوشته عباس پرویز، انتشارات نگاه ۱۳۹۰، ص ۲۵ و ۲۶ چنین آمده است: «ساکنین سیلک برای محافظت خود از گرما و سرما در اتاقهای کوچکی که با شاخ و برگ درختان میساختند به سر میبردند و بعدها خانههای گِلین نیز بنا نهادند و تحقیقاتی که در محل مزبور انجام گرفته است نشان میدهد که مردم فلات ایران به امر کشاورزی پرداختند و حیوانات اهلی را نیز پرورش دادند. در خرابههای سیلک بقایای استخوان گاو و گوسفند شاهد بارزی بر توجه مردم آنجا به تربیت اینگونه حیوانات است. در این محل ظروف سفالین قرمزرنگی نیز پیدا کردهاند که از لحاظ صنعت نسبت به ظروف پیش تا حدی کاملتر به نظر میآید و معلوم میشود که آنها را در کورههای ابتدایی میساختند. چون در همین محل مقداری دوکهای سنگی و گِلین به دست آوردهاند تصور میرود که مردم آن زمان با صنعت نساجی آشنایی داشتهاند. در پایان عهد حجر پسین مردم این سامان آلات و ابزار خود را با مس میساختند و کم کم اینگونه ادوات جای ابزار سنگی را که تا آن زمان متداول بود گرفت و به تدریج کندهکاری بر استخوان نیز معمول شد و مردان و زنان به زینتآلات توجه خاصی نشان دادند و مردگان را در محل سکونت خویش به خاک سپردند.»
عباس پرویز در همین کتاب میآورد که در اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد در سیلک خانههای قدیمی از میان رفت و به جای آن خانههایی با در و پنجره کوتاه ساخته شد و در ورودی آن اجاقی مرکب از دو بخش وجود داشت، یکی برای آشپزی و دیگری مخصوص پخت نان. در این دوره غیر از ظروف سفالین بعضی تُنگهای کوچک از مرمر که گویا مخصوص نگهداری عطر بود در حفریات سیلک پیدا شده است و همچنین مقداری آینه مسی برای آرایش به دست آمده است. «از ظروف سفالینی که در سیلک به دست آمده است تصاویر بز کوهی و اسب و خورشید و همچنین اشکال هندسی فراوان دیده میشود و از این اکتشافات نتیجه میگیریم که با وجود آنکه آهن و مفرغ در تهیه آلات و ادوات گوناگون به کار میرفته است صنایع کوزهگری و سفالسازی رونق خود را حفظ کرده است. در اینگونه اشیا تصاویر مردانی ملبس به نیمتنه کوتاه و کلاهخودی بر سر مشغول زدوخورد با یکدیگر دیده میشود.» (همان، ص ۳۳)
در این سالها همیشه در اخبار آمده است که این محوطه ارزشمند تاریخی از هجوم ساختوسازهای غیر قانونی در امان نبوده است یا اینکه اداره برق کاشان با ساخت و نصب تیرهای برق در نزدیکی این تپهها حریم این تپههای تاریخی را مخدوش کرده است.