در سپتامبر سال ۲۰۱۵ میلادی بود که در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، قطعنامهای با ۱۷ دستور کاری با عنوان «برنامه کاری برای ۲۰۳۰، دگرگون کردن جهانمان؛ توسعه پایدار» تصویب شد. سندی پیشنهادی برای کشورهای عضو سازمان ملل متحد در راستای ایجاد و تقویت توسعه پایدار.
یکی از بخشهای ۱۷ گانه این سند به بحث «آموزش» بازمیگردد. بر اساس این برنامه و در بخش آموزش، همه کشورهای عضو سازمان ملل متحد تا سال ۲۰۳۰ امکانات مساوی و با کیفیت بالا را برای تحصیل همه شهروندان خود فارغ از جنسیت یا تبار قومی آنان فراهم میکنند. سازمان ملل پیگیری بخش آموزش این سند را بر عهده یونسکو قرار داد.
در پی تصویب چنین قطعنامهای همچنین قرار شد که همه کشورهای عضو یونسکو، سندهای آموزشی خود را براساس این قطعنامه تدوین کنند. دولت حسن روحانی در مرداد ۹۵ تصویب کرد که سند آموزشی ۲۰۳۰ در ایران با مدیریت وزارت آموزش و پرورش تنظیم و تصویب شود.
در شهریور ۱۳۹۵ نیز دولت جمهوری اسلامی، ایجاد «کارگروه ملی آموزش ۲۰۳۰» را صادر کرد و دستگاههای اجرایی را موظف کرد که تصمیمات این کارگروه را اجرایی کنند.
بالاخره در آذر ۱۳۹۵ با حضور وزیر علوم و وزیر آموزش و پرورش و برخی دیگر از مقامات دولتی، از این برنامه آموزشی رونمایی شد. سندی که براساس بخش آموزشی سند ۲۰۳۰ تهیه شده بود و چنین عنوانی داشت: «به سوی آموزش و یادگیری مادام العمر با کیفیت، برابر و فراگیر: سند ملی آموزش۲۰۳۰ جمهوری اسلامی ایران».
اما در اردیبهشت ۹۶ بود که خامنهای – رهبر جمهوری اسلامی – به سختی به این سند تاخت و از «اجرای بیسروصدا»ی آن به تندی انتقاد کرد. او گفت: «این سند ۲۰۳۰ یونسکو و از این قبیل، چیزهایی نیست که جمهوری اسلامی بتواند زیر اینها شانه قرار بدهد و تسلیم شود…اصل کار غلط است. اینکه ما برویم سندی را امضا کنیم و بعد هم بیاییم بیسروصدا آن را اجرا کنیم؛ نخیر! مطلقاً مجاز نیست؛ ما اعلام کردیم».
خامنهای در بخش دیگری از سخنان خود به یونسکو نیز تاخت و گفت: «به چه مناسبت یک مجموعه به اصطلاح بین المللی که تحت نفوذ قدرتهای بزرگ نیز قرار دارد، به خود حق می دهد که برای ملتهایی با تاریخ و فرهنگ و تمدن گوناگون، تکلیف معین کند؟…اگر چنانچه با اصل کار نمیتوانید مخالفت کنید، صراحتاً اعلام کنید که جمهوری اسلامی ایران در زمینه آموزش و پرورش، دارای اسناد بالادستی است و احتیاجی به این سند ندارد».
مخالفت خامنهای با سند ۲۰۳۰ مخالفتی کمسابقه بود
خامنهای از شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز گلایه کرد و گفت: «این شورا باید مراقبت میکرد و نباید اجازه میداد که کار تا جایی پیش برود که اکنون ما مجبور به جلوگیری از آن شویم».
البته در این میان این نکته نیز قابل ذکر است که اساسا هیچکدام از کنوانسیونها و اسناد یونسکو جنبه الزامآور ندارد و قطعا این سند نیز مشمول این نکته واقع میگردد.
اما موضع خامنهای علیه این سند در واقع تیر نهایی خیزشی بود که از ماهها پیش از آن علیه سند آموزشی ۲۰۳۰ شکل گرفته بود. پس از رونمایی از سند آموزشی ۲۰۳۰ در ایران، رسانههای اصولگرا حملاتی هماهنگ و سخت علیه آن آغاز کردند. روزنامههایی همچون کیهان این سند را در قالب پروژه «نفوذ آموزشی» ارزیابی کردند. کیهان از جمله از محوریت «تساوی جنسیتی» و «حقوق بشر» در این سند انتقاد کرد.
در اسفند ۹۵ نیز «حسن رحیمپور ازغدی» طی سخنانی به سند ۲۰۳۰ تاخت و آن را متاثر از «نگاه لیبرال و نئولیبرال به حقوق کودک، زن و خانواده» دانست که به نظر او، با اسلام تعارضات جدی و بنیادی دارد.
به هر ترتیب چند روز پس از موضعگیری آشتیناپذیرانه خامنهای علیه سند ۲۰۳۰، «منصور کبگانیان» – دبیر ستاد «ٰراهبری نقشه جامع علمی کشور» – از توقف اجرای این سند در ایران خبر داد و اذعان کرد که پیش از این نیز «تناقضات سند ۲۰۳۰ با اسناد بالادستی نظام» اعلام شده بود ولی از طرف دولت به آن توجهی نشده بود.
«علی لاریجانی» – رییس مجلس شورای اسلامی – نیز پس از سخنرانی خامنهای و در همان اردیبهشت ۹۶ از اینکه در بررسی محتوایی این سند، مجلس شورای اسلامی «دور» زده شده است انتقاد کرد. اما او در عینحال اذعان کرد که این سند مصوب هیئت دولت از لحاظ شکلی، ایراد قانونی نداشت: «دو موضوع باید مورد بررسی قرار گیرد اول محتوا و دوم شکل طرح است. در هیئت تطبیق مصوبات، مصوبات دولت به لحاظ شکلی با قوانین تطبیق داده میشود بنابراین از نظر این هیئت ساختار مصوبه ۲۰۳۰ دولت ایراد قانونی نداشت».
اما حسن روحانی که در آن روزها درگیر تبلیغات انتخاباتی برای کسب مجدد پست ریاست جمهوری بود، از اجرای این سند «در چارچوب قوانین و فرهنگ» مورد نظر جمهوری اسلامی دفاع کرد. او در عینحال از اینکه «گزارشهای دروغ» درباره این سند به «محضر رهبری» فرستاده میشود به سختی انتقاد کرد.
به هرحال در همان اردیبهشت ۹۶، «محمدباقر نوبخت» – سخنگوی دولت حسن روحانی – نیز اعلام کرد که با توجه به «منویات مقام معظم رهبری»، اجرای سند ۲۰۳۰ «تا رفع ابهامات»، متوقف خواهد شد.
«بهرام قاسمی» سخنگوی وقت وزارت خارجه نیز در روزهای آخر اردیبهشت ۹۶ در موضعی رسمی از زبان وزارت خارجه دولت حسن روحانی درباره این سند گفت: «همه بخشهای مرتبط در دولت به ویژه وزارت امور خارجه، متناسب با نقش و حضوری که در موضوعات و مذاکرات بینالمللی دارند، هرگز تن به پذیرش هر آنچه ذرهای با باورها، اعتقادات و ارزشهای دینی، اخلاقی، اجتماعی و اسلامی کشور تعارض و مخالفتی داشته باشد، نداده و از این پس نیز نخواهند داد».
در ۲۹ اردیبهشت ۹۶ نیز «اسحاق جهانگیری» – معاون دولت حسن روحانی – همانند روحانی و دیگر اعضای دولت از «بیاخلاقی» رقبای انتخاباتی حسن روحانی از مسئله سند ۲۰۳۰ و «سوءاستفاده» از حساسیت خامنهای روی آن انتقاد کرد و تاکید کرد که این سند هیچگاه توسط ایران امضا نشده است. او این بحث را از این رو مطرح کرد که برخی از رقبای دولت از امضای این سند توسط حسن روحانی خبر داده بودند.
اسحاق جهانگیری در سخنان خود گفت: «طرح شایعات مخرب نادرست و متهم ساختن دولت در این باره جز با اهداف سیاسی و تخریب دولت قابل توجیه نیست…تاکنون هیچ کتاب، جزوه و یا مطلب آموزشی در زمینه هایی که کمترین تعارضی با آموزههای اسلامی و یا دیدگاهها و مقررات جمهوری اسلامی ایران داشته باشد در نظام آموزشی کشور وارد نشده است و هرگز نخواهد شد…مطالب هنجارشکنانهای که متاسفانه در فضای مجازی و در برخی تبلیغات توزیع گردیده نه تنها وارد نظام آموزشی کشور نشده بلکه حتی هیچگاه در کشور اجازه نشر نیز نیافته اند».
بالاخره در چنین فضای آشتیناپذیرانهای بود که شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز سهشنبه ۲۳ خرداد ۱۳۹۶ به ریاست حسن روحانی تشکیل جلسه داد و رای به الغای سند ۲۰۳۰ داد. این شورا در جلسه آن روز خود تاکید کرد که «اسناد بالادستی» در کشور باید مبنای عمل واقع شوند و باقی اسناد مورد نظر برای اجرا با این اسناد باید سنجیده شوند.
مخالفتهای سهمگین با سند ۲۰۳۰ ناشی از اذن خامنهای بود
بنا به آنچه این شورا اشاره داشت، در حوزه آموزش و پرورش، این سند بالادستی، «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش» است و تمام اسناد و بیانیههای مغایر با این سند ملغی هستند.
اگرچه این الغا از سوی این شورا صورت گرفت اما میتوان گفت این حرکتی نمادین بود که در واقع امضایی بود پای دستور خامنهای که فرمان توقف اجرای سند ۲۰۳۰ را داده بود.
برای عمق مخالفت خامنهای با این سند شاید این نقل قول از «منصور کبگانیان» – دبیر ستاد جامعه راهبری نقشه علمی کشور – کفایت کند که در اردیبهشت ۹۶ روایت کرده بود که خامنهای حتی مخالف اجرای این سند در کشورهای دیگر است. کبگانیان گفته بود: «کشورهای مسلمان دیگر نیز سند ۲۰۳۰ را امضا کردند، ولی آنها برنامه و سند بالادستی ندارند و مجبور به موافقت با چنین اسنادی هستند. رهبر انقلاب تأکید کردهاند که ما در درجه اول باید برای اجرای چنین اسنادی در تمام جهان مخالفت کنیم و اگر نتوانستیم حداقل در کشور خودمان آن را اجرا نکنیم».
طی دو سال پس از آن اعلام موضع اولیه خامنهای که عملا موجب لغو اجرای سند ۲۰۳۰ شد، خامنهای پس از آن نیز چندین بار علیه این سند اعلام موضع کرد. او در آخرین موضعگیری خود در این باره در ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۸، اجرای سند ۲۰۳۰ را به معنای تربیت سرباز برای دولتهای غربی دانست. او غربیها را «وحشیهای کراواتزده ادکلنزده ظاهرساز» توصیف کرد که «آدم میکشند بدون اینکه خم به ابرو بیاورند».
او که در این روز در دیدار با معلمان سخن میگفت، درباره سند ۲۰۳۰ و اهداف آن گفت: « لُبّ کلام و جان کلام در این سند ۲۰۳۰ که فصل مهمّی مربوط به آموزش و پرورش دارد، این است که نظام آموزشی باید سبک زندگی را و فلسفهی حیات را بر اساس مبانی غربی به کودک بیاموزد؛ این آن لُبّ کلام در سند ۲۰۳۰ است. یعنی چه؟ یعنی جنابعالی، انسان متدیّن و علاقهمند به کشورتان، علاقهمند به آیندهتان، در کلاس درستان سرباز برای غرب درست کنید. این که روی سند ۲۰۳۰ اینقدر اصرار دارند و کار میکنند، آشکار و غیر آشکار سعی میکنند این را تحکیم کنند بر مناسبات کشورها از جمله کشور ما، این معنایش این است؛ چون دستورات و توصیهها و نکات اصلی موجود در این سند برای آموزش و پرورش این است که آموزش و پرورش باید جوری مناسبات فکری شاگردان را تنظیم کند که فلسفهی زندگیشان، اساس زندگیشان، مفهوم حیات در نظرشان، طبق تفکّر غربی باشد».
خامنهای در اردیبهشت ۹۷ نیز از اینکه علیرغم دستور «با قاطعیت» او در اردیبهشت ۹۶ مبنی بر منع اجرای سند ۲۰۳۰، همچنان «برخی مفاد سند ۲۰۳۰» در حال اجراست، انتقاد کرد.
اما پس از سخنرانی خامنهای در اردیبهشت ۹۸ و انتقاد شدید و مجدد او از مفاد سند ۲۰۳۰، «سید محمد بطحایی» – وزیر آموزش و پرورش – اطمینان خاطر داد که «نظارت و مراقبت» بر عدم اجرای این سند در کشور را افزایش دهند.
اما سند ۲۰۳۰ حاوی چه مفادیست که مخالفت خامنهای را اینگونه برانگیخته است؟ همانطور که اشاره شد، سند ۲۰۳۰ حاوی ۱۷ بند است که در سال ۲۰۱۵ تدوین شد تا به مثابه یک نقشه راه بینالمللی، به کشورهای مختلف در زمینه پیریزی و تقویت توسعه پایدار یاری برساند.
اما آن بند از این سند که در تهیه و تدوین سند داخلی «سند ملی آموزش۲۰۳۰ جمهوری اسلامی ایران» مورد استفاده قرار گرفته و و بیش از همه خشم خامنهای را برانگیخت به بند چهارم این سند باز میگردد که به بحث آموزش مربوط میشود و چنین عنوانی دارد: «تضمین کیفیت آموزش فراگیر و عادلانه و ایجاد فرصت های یادگیری مادام العمر برای همه».
– تضمین آموزش رایگان همگانی تا دیپلم به صورت رایگان و دسترسی به آموزش های پیش دبستانی
– توسعه آموزش های فنی و حرفه ای
– دسترسی عمومی به تحصیلات دانشگاهی
– ریشه کنی نابرابری های جنسیتی در آموزش و تضمین دسترسی برابر به همه مقاطع آموزش و تربیت فنی و حرفه ای برای اقشار آسیب پذیر از جمله معلولان ، افراد بومی و کودکانی که در شرایط آسیب پذیر زندگی می کنند و یا خود آسیب پذیر هستند
– آموزش سواد به بزرگسالان
– تضمین این که همه فراگیران به دانش و مهارتهای لازم برای ترویج توسعه پایدار دست یابند به وِیژه از طریق آموزش برای توسعه پایدار و آموزش و ترویج شیوه های زندگی پایدار، حقوق بشر، تساوی جنسیتی، ترویج فرهنگ صلح و نبود خشونت، شهروندی جهانی و احترام به تنوع فرهنگی و مشارکت فرهنگ در تحقق توسعه پایدار
– بروز رسانی امکانات آموزشی و تامین فضاهای دور از خشونت برای آموزش
– افزایش تعداد بورس های اعطایی در رشته های فنی و حرفه ای و فناوری اطلاعات و مهندسی و علمی
– افزایش قابل ملاحظه تأمین معلمان
همانطور که ملاحظه میشود در بندهای بالا هیچ اشارهای به مسائل جنسی نشده است. این درحالیست که مخالفان سند ۲۰۳۰ در ایران، نزد مردم عادی و خصوصا شهروندان کمسواد که دسترسی کمتری به منابع مستقل و معتبر داشتند، به شدت روی این نکته مانور میدادند که این سند سعی میکند به کودکان و نوجوانان، خودارضایی و همجنسگرایی را بیاموزاند و آموزش این موارد را در مدارس اجباری میسازد!
در ادامه سعی میشود نظر دو تن از مخالفان این سند و نظر دو تن از موافقان این سند آورده شود تا مخاطب بتواند با تصویری کلی از نظرات و انتقادات حول سند ۲۰۳۰ آگاه شود.
مخالفان و موافقان چه میگویند؟
«حسن رحیمپور ازغدی» – عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی – از جمله مخالفان این سند است. او در اسفند ۱۳۹۵ در سخنانی درباره این سند گفته بود: «طبق سند ۲۰۳۰ در مدارس ما همجنسبازان میتوانند کلاس آموزشی داشته باشند، ولی در مورد دین نمیتوانیم صحبت کنیم… براساس سند ۲۰۳۰ مستشاران خارجی باید به آموزش و پرورش ما نظارت کنند. هر کجای دنیا که پیشرفتی صورت گرفته، بر اساس نظم و حساب و کتاب بوده، ما غربگرایی میکنیم ولی این مسائل را رعایت نمیکنیم و به جای آن پای سند همجنسبازی را امضا میکنیم».
نکتهای که در اینجا لازم است ذکر شود که نه حتی در بند چهارم این سند که مربوط به مسائل آموزشی است، بلکه در هیچ کدام از ۱۶ بند دیگر این سند نیز اشارهای به مسئله همجنسگرایی یا نظارت مستشاران خارجی بر آموزش و پرورش کشورها نشده است.
رحیمپور ازغدی درباره سند ۲۰۳۰ دروغ گفت
یکی دیگر از مخالفان این سند «عادل پیغامی» – استادیار دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد دانشگاه امام صادق – بود که در گفتگویی در مهر ۹۶ با وبسایت آیتالله خامنهای به جوانب سیاسی پذیرش سند ۲۰۳۰ اشاره کرد و مخالفتهای «ارزشی» با این سند را «کامل» ندانست. به باور او مخالفت خامنهای با این سند در راستای محافظت از «حکمرانی ملی» است.
عادل پیغامی در توضیح بیشتر در این باره گفت: «ده سال بعد جوان آن موقع که تاریخ میخواند، اگر سؤالش این باشد که چرا رهبر انقلاب در آن تاریخ به ۲۰۳۰ ورود کرد و این سند چه ضرری برای کشور داشت، ما چه جوابی میدهیم به آن؟ اگر جوابش این باشد که این سند آموزشهایی داشت که به ارزشهای ما نمیخورد یا مثلا جنسیتی بود، این پاسخ به نظرم کامل و صحیح نیست. دغدغهی اصلی رهبر انقلاب، فرو ریختن مرزهای ملی و غفلت مسئولین از این فروپاشی یا کاهش عمق حکمرانی ملی است. عبارتهای ایشان دربارهی سند ۲۰۳۰ را ببینید، آقا میگویند چرا وقتی خودمان میتوانیم برای خودمان تصمیم بگیریم، چرا وقتی خودمان سند آموزشی داریم، باید از ابزار و برنامهای که دیگران طراحی کردهاند استفاده کنیم؟».
اما در حوزه نظر موافقان شاید کافی باشد صرفا به نظر دکتر «سعید پیوندی» اشاره کنیم. سعید پیوندی عضو کمیسیون آموزش و صلح یونسکو است و در حوزه آموزش و پرورش صاحبنظر است. او پیش از این وبیناری درباره نظام آموزشی ایران در آموزشکده توانا نیز برگزار کرده بود. او که در فرانسه به عنوان استاد دانشگاه فعالیت میکند در گفتگویی در خرداد ۱۳۹۶ تلاش کرد مخالفت نظام جمهوری اسلامی با این سند را در چهار حوزه بیان کند که میتواند به نوعی جمعبندی از مخالفت مخالفان این سند در ایران تلقی شود.
«چند محور در این سند وجود دارد که موضوع اختلاف رهبر ایران با آن است. نخست، تأکید سند روی برابری جنسیتی زن و مرد؛ و فرصتهای شغلی برابر میان این دو در جامعه. گفتمان مسلط در بحث آموزش در ایران با این نکته تفاوت دارد. یعنی سیاستها و گفتههای مقامات و محتوای کتابهای درسی در ایران قائل به تبعیض است، نه نتیجهای که دختران و پسران ما از این دروس میگیرند.
نکته دوم موضوع اختلاف میان سیاستهای آموزشی ایران با سند ۲۰۳۰ یونسکو، آموزش حقوق بشر است. سند خواهان عملی کردن حقوق بشر در محیطهای آموزشی است – یعنی بچهها در مدرسه یاد بگیرند که چطوری باید به افراد دیگر احترام بگذارند، به حقوق خودشان احترام بگذارند، شهروند بودن معنیاش چیست؟ آزادی بیان و آزادی وجدان به چه معنی است؟ این نکات را در مدارس ایران یاد نمیگیرند، چون نه تنها این مسائل در نظام آموزشی ایران آموزش داده نمیشود، بلکه تبلیغات منفی علیه حقوق بشر وجود دارد.
و آخرین نکته مورد بحث، مسئله اقلیتهاست – به رسمیت شناختن زبان و فرهنگ اقلیتها و توجه به آنان در نظام آموزشی و اجازه آموزش به زبان مادری. در همه این چهار محور، میان نظام آموزشی ما و احتمالاً آقای خامنهای با آنچه که یونسکو میگوید و میخواهد تفاوت وجود دارد. جالب است بدانیم که حدود ۱۹۰ کشور سند را امضا کردهاند و هیچ مخالفتی با آن ندارند. البته نظامهای آموزشی در کشورهای مختلف دنیا به درجات مختلف از این سند دور هستند؛ ولی توافق کردهاند که به سوی آن افقهایی بروند که این سند آن را به وجود آورده؛ چون این افقها با آینده جوامع، و آینده دنیا سر و کار دارند. ما تنها کشوری هستیم که به جای برخورد منطقی و سنجشگرایانه و پرسشگرایانه، با جار و جنجال و دعوا با این سند برخورد کردهایم.
تحقیقاتی که در ایران انجام شده نشان میدهد که اتفاقاً در این چهار حوزهای که اختلاف داریم، نتایج سیاستهای آموزشیِ کشور فاجعه بار بوده – در زمینه تبعیضات جنسیتی، تبعیض علیه اقلیتها، تبلیغ روحیه پرخاشجویانه و ستیزهگر. ولی مسئولان ایران به جای این که پرسشگرانه به این مسئله بپردازند که چرا ما باید با دنیا تفاوت داشته باشیم، و چرا باید با این سند مخالفت کنیم، از در فحاشی و اهانت و وارد شدهاند و میگویند این سند به ما تحمیل شده. مسئولان از درِ شعارهایی وارد شدهاند که جلوی هر گونه بحثی را در این باره میگیرد. ما در این سی و چند سال با دایره بسته ای سر و کار داشتهایم که هیچوقت نتوانستهایم نقادانه به نظام آموزشیمان نگاه کنیم».
———
متن کامل سند ۲۰۳۰ را میتوانید در اینجا بخوانید