«شیراز و میگن نازِ واسی آُفتو جِنگِش
قلبا رو گِرِِن میزنه به هم تیرشه تِنگِش
بلبل تو کوچا، تو پسکوچا غزل میخونه
شعروی ترِحافظ میچکه از سرِ چِنگِش
عطر گل یاسم و نسترن، بهار نارنج
هی سر میکشه از تو خونوی وازوِلِنگِش»
هر کس اندک آشناییای با استان فارس داشته باشد میداند که بسیار دشوار است یک یا دو یا چند بنای تاریخی یا مکان دیدنی این استان را انتخاب و معرفی کرد. جایجای این استان، دیدنی است. از تخت جمشید گرفته تا آرامگاه کوروش، جاده ساسانی، آرامگاه حافظ، آرامگاه سعدی و بازار مسگرها. شکوفههای بهاری شیراز نیز به راستی که انسان را مسحور خود میسازد. یکی از این مکانهای دیدنی و تاریخی کاخ اردشیر بابکان است.
این بنا به دستور اردشیر بابکان، بنیانگذار سلسله ساسانی در قرن سوم قبل از میلاد ساخته شده و بر سکوی بزرگی به شکل مربع قرار گرفته است. در میانه این سکو، بنای مربعشکلی ایجاد شده و در فراز آن چهارطاقی بزرگ با دهانههای ۱۱ متر و پایههای ۵ متر ساخته شده است. بسیاری بر این نظر هستند که چنین گنبدهایی در همه جای جهان روی یک مکان مدور ساخته میشدند اما این گنبد روی پلانی مربع ساخته شده است که به آن ویژگی منحصر به فردی در جهان بخشیده است.
بنای کاخ اردشیر با ارتفاع حدود ۲۳ متر از سه بخش تشکیل شده است؛ یک بخش آن ایوانی دارد که چهار تالار به آن عمود شدهاند. یک پلکان نیز دارد که به برکه جلو کاخ منتهی میشود و بخش دیگر این بنا، حیاطی است با دو ایوان و دو تالار در اطراف آن که ورودی اصلی این کاخ نیز محسوب میشود. کاخ فیروزآباد نخستین بنای ایوان طاقدار و گنبددار در عهد ساسانی است که با معماری ایرانی و با سنگهای نیمهتراش میخکی ساخته شده و ایوان و گنبد آن نیز کاملا ایرانی است. گچبریهای داخل آن به زیبایی تمام پرداخته شده و از شگفتانگیزترین بناهای عهد ساسانی است.
با تمام ویژگیهایی که برای این کاخ باستانی برشمرده میشود و نشان از اهمیت والای معماری و قدمت این بنا دارد، چندان دغدغهای برای محافظت از این بنای تاریخی دیده نمیشود؛ به طوری که احداث و ساخت گورستان در اطراف این بنا و به فاصلهای بسیار نزدیک به کاخ است. در گزارشی که در یکی از وبسایتها درباره این گورها منتشر شده است حکایت از آن دارد که بین ده تا پانزده سال پیش که سازمان میراث فرهنگی دور تا دور این بنای تاریخی حصار میکشید و محدوده بنا را مشخص میکرد، زمینهای برخی از کشاورزان و روستاییان در محدوده این بنا قرار میگرفت و میراث فرهنگی به این روستاییان و کشاورزان تعهد داده بود که به جای زمینهاشان که در محدوده بنای تاریخی قرار گرفته است در جای دیگر به آنها زمین یا معادل زمین پول میدهد که پس از گذشت زمانی طولانی سازمان میراث فرهنگی به تعهد خود عمل نکرده است و مردم روستای «آتشکده» نیز مردههای خود را در محدوده کاخ اردشیر دفن میکنند تا در ازای دفن مردگانشان مبلغی پرداخت نکنند.
در ۲۷ فروردین سال ۱۳۹۱، مسعود علویانصدر، معاون میراث فرهنگی کشور، در گفتوگو با ایسنا و پس از بازدید از این کاخ تاریخی وعده داده بود که گورها به محل دیگری منتقل خواهند شد و از این پس اجازه به خاکسپاری مردگان و ساختوساز در اطراف این بنای تاریخی را نخواهند داد اما این وعده به گزارش ایسنا برآورده نشد. در نزدیکی محل حتی تابلو «گلزار شهرداری آتشکده» نیز نصب شده است.
کاخ اردشیر را مهمترین اثر تاریخی در شهر فیروزآباد میدانند و بسیاری معتقدند که این کاخ در ابتدا برای برپایی آتشکده ساخته شده است؛ چرا که برخی محققان بر این نظر هستند که هر بنای مهمی که در نزدیکی آب ساخته میشود محلی برای پرستش آناهیتا بوده است. این سخن بر این مبنا گفته میشود که اطراف بنا چشمه فراوان است و اردشیر بابکان این بنا را نزدیک مدخل تنگاب و در کنار چشمهای به قطر ۵۰ متر بنا کرده است؛ همچنین نهری نیز از کنار دیوار شرقی کاخ عبور میکند.
در استان فارس بناهای تاریخی و مکانهای گردشگری طبیعی فراوان است. تخت جمشید یکی از فراوان مکانهای دیدنی در استان فارس است. تخت جمشید نام یکی از شهرهای باستانی ایران است که پایتخت امپراتوری هخامنشیان محسوب میشد. در این شهر باستانی کاخی به نام «تخت جمشید» نیز وجود دارد که در دوران زمامداری داریوش، خشایار شاه و اردشیر اول ساخته شده است. در سال ۵۱۸ پیش از میلاد مسیح بنای تخت جمشید به عنوان پایتخت جدید هخامنشیان در این مکان شروع شد و بنیانگذار آن داریوش بود و البته پس از او نیز پسرش خشایار شاه و نوهاش اردشیر یکم در گسترش این بنا نقش داشتهاند. این بنا از سال ۱۹۷۹ یکی از آثار ثبتشده ایران در میراث جهانی یونسکو است.
مجموعه میراث جهانی پاسارگاد از دیگر بناهای باستانی بهجامانده از دوران هخامنشی است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس قرار گرفته است. در این مجموعه آرامگاه کوروش، مسجد پاسارگاد، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، آرامگاه کمبوجیه و … قرار گرفته است.
آرامگاه حافظ و سعدی از دیگر مکانهای دیدنی این استان هستند. علاوه بر این، در این استان چشمهها، دریاچهها و آبشارهای فراوانی نیز وجود دارند که از جاذبههای گردشگری این استان هستند.