«ما نیازمند این هستیم که [سازمان های مردم نهاد] به کمک ما بیایند. در حقیقت کودک خیابانی به اندازه‌ای زیاد است که اصلا سازمانی به‌تنهایی نمی‌تواند کاری انجام بدهد».
این اعتراف تلخ «رضا جعفری» – مدیرکل دفتر امور آسیب دیدگان اجتماعی بهزیستی کشور – در اردیبهشت ۹۷ است. رضا جعفری در توصیف این وضعیت اغراق نمی کند. در اردیبهشت ۹۳ نیز مدیرکل وقت دفتر امور آسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفته بود: «بر اساس آمارهای غیر رسمی بین یک تا دو میلیون کودک خیابانی در کشور وجود دارد که در سال ۹۲، پنج هزار کودک خیابانی در کشور ساماندهی شدند».
به گفته مدیران بهزیستی نگاه تحقیرآمیز شهروندان عزت نفس کودکان خیابان را مخدوش می کند
رضا جعفری نیز در ادامه سخنان خود، ضمن «حاد دانستن» وضعیت کودکان خیابانی در ایران اضافه کرده بود: « کودک خیابانی از همه حق و حقوق خود محروم است. با بررسی سازمان بهزیستی مشخص شد خود بچه‌ها هم واقعا راضی نیستند که به خیابان بیایند؛ یعنی آن نگاه تحقیرآمیز و حتی گا‌ها خشونت‌هایی که از طرف شهروندان اعمال می‌شود را دوست ندارند؛ چراکه عزت‌نفس و کرامت نفسشان مخدوش می‌شود».
ماموریت ناموفق در حوزه کودکان
یکی از ماموریت های این سازمان چنانکه در وبسایت آن آمده است، «حمایت و توانبخشی کودکان خیابانی و بدسرپرست» است. ماموریتی که سازمان بنا به گفته ناظران متخصص در آن کامیاب نبوده است. «ثریا عزیزپناه» که خود در «انجمن حمایت از حقوق کودکان» فعال بوده است در این باره به فقدان «نظارت های کافی و صحیح» اشاره می کند و می گوید: «مراکز نگهداری سازمان بهزیستی فاقد نظارت‌های کافی به ویژه در بخش کودکان بوده و همچنین آن برخوردی که را شایسته انسانی و مبتنی بر حفظ کرامت انسانی است را در این مراکز شاهد نیستیم و علت تمامی این مشکلات عدم نظارت‌های کافی است».
همانطور که در ابتدای گزارش آمد، سازمان بهزیستی از زبان یکی از مدیران ارشد خود، سازمان های غیردولتی را برای ساماندهی به وضعیت کودکان خیابانی به یاری می طلبد. ریاست این سازمان نیز در اسفند ۹۶ اعتراف کرد:«یکی از مشکلات ما عدم استفاده از طرح‌های موجود در سازمان‌های مردم نهاد بوده است».
تکلف کودکان بدسرپرست نیز یکی از حوزه های کاری سازمان بهزیستی است
این در حالی ست که عدم همکاری سازمان بهزیستی با این سازمان ها، انتقادی قدیمی از طرف برخی از مدیران این سازمان ها است. عزیزپناه در مرداد ۱۳۹۴ در این باره گفته بود: «بهزیستی با سازمان‌های مردم‌نهاد و ان جی او ها نیز مشارکت و همکاری‌های لازم را نداشته به همین دلیل شاهد آن هستیم که سازمان عریض و طویلی چون بهزیستی آنطور که باید نتوانسته است در تولیت‌گری خود در حوزه آسیب‌های اجتماعی موفق عمل کند».
سازمان بهزیستی یک بار نیز تلاش کرد با ابداع طرح «امین موقت» بار مسئولیت خود در حوزه کودکان بدسرپرست را سبک تر کند. آن طور که ریاست سازمان اعلام کرد، در قالب این طرح کودکان بدسرپرست به خانواده‌های داوطلب سپرده می‌شوند. خانواده هایی که به صورت موقت و تا زمانی که والدین کودکان به شرایط ایده آل برسند، حضانت کودکان بدسرپرست را برعهده می گیرند. اما این طرح به گفته رییس سازمان بهزیستی با استقبال خانواده ها روبرو نشد.
ناتوان در ارائه تعریف؛ فشل در ارائه آمار
یکی از انتقادات دیگر به این سازمان نیز عدم تعریف دقیق مفاهیمی ست که این سازمان با آن ها درگیر است. منتقدان یکی از مشکلات اساسی سازمان بهزیستی را«عدم شناخت همه‌جانبه و عدم ارائه تعریفی صحیح از آسیب‌های اجتماعی و گروه‌های آسیب دیده و آسیب‌پذیر» بر می شمارند.در همین حوزه کودکان، یکی از مسائل موجود نیز در هم تنیدگی مفهوم کودک کار و کودک خیابان است.
گزارش های خبری این دو مفهوم را به سختی از هم جدا می کنند. به عنوان مثال وبسایت «بی بی سی فارسی» در گزارشی که درباره سازمان بهزیستی نوشته بود این دو مفهوم را در کنار هم آورد و نوشته بود: «برآورد می‌شود در ایران حدود ۲ میلیون کودک کار و خیابان وجود دارد که فقط ۵ هزار نفرشان که اکثراً اتباع خارجی هستند، در ۳۷ مرکز، تحت پوشش سازمان بهزیستی قرار دارند». اما به نظر می رسد از دید مدیران سازمان بهزیستی این دو مفهوم، دو تعریف متفاوت دارند. «فریبا درخشان نیا» – یکی از مدیران سازمان بهزیستی – در پاییز سال ۹۶ گفته بود: «بر اساس تخمین سازمان‌های مردم‌نهاد، سه تا هفت میلیون کودک کار در کشور وجود دارد و ۹۲۰۰ کودک خیابانی شناسایی شد».
به نظر می رسد سازمان بهزیستی در تعریف دقیق مفاهیم مبتلابه سازمانی خود نیز دچار مشکل است
اما جدای از عدم وجود تعریقی دقیق از مفاهیم مبتلابه سازمان بهزیستی، به نظر می رسد این سازمان در ارائه آمار نیز فشل عمل می کند. چنانکه یکی از روزنامه های داخلی در دی ماه ۱۳۹۶ با انتقاد از معاونت امور اجتماعی سازمان بهزیستی، این معاونت را متهم کرده است که هیچ میزان و تخمین دقیقی از میزان کودکان کار و خیابان ندارند و «متناقض» سخن می گویند.
این روزنامه نوشته است: «معاون امور اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در گفتوگو با یکی از خبرگزاری‌های کشور آمار تخمینی تعداد کودکان خیابانی را ۷۰ هزار نفر اعلام کرده است…وی در مرداد سال جاری با بیان اینکه تعداد کودکان خیابانی شناسایی شده در سال گذشته؛ یعنی سال ۹۵؛ ۹۲۸۰ کودک بود این آمار را در سال ۹۴ حدود ۶۰۰۰ کودک خیابانی اعلام کرد. حال آنکه وی در روزهای پایانی سال ۹۴ از شناسایی ۵۰۰۰ کودک خیابانی در کشور در طرح ساماندهی آنان خبر داده بود».
بودجه کم؛ انگیزه پایین
اما فارغ از ناتوانی سازمان بهزیستی در ساماندهی مساله کودکان کار و خیابان، به نظر می رسد شاید بتوان بحث بودجه ناکافی این سازمان را به عنوان یکی از عوامل این ناتوانی در نظر گرفت. در تیرماه ۹۶ معاون توانبخشی سازمان بهزیستی از تحت پوشش قرار گرفتن ده هزار نفر از سالمندان و معلولان کشور در طرح مراقبین خانگی خبر داد. اما به گفته او قرار بود این طرح برای ۲۵۰ هزار معلول اجرایی شود که «کمبود بودجه و اعتبارات» مانع از آن شد.
«مجید رضازاده» -رئیس مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور – نیز در دی ماه ۹۵ گفته بود: «متاسفانه بودجه سال گذشته بهزیستی برای حمایت و ساماندهی معتادان کافی نبود و با توجه به اینکه خدمات درمان اعتیاد شامل سم‌زدایی، درمان‌های دارویی، خدمات نگهداری، خدمات مددکاری و روانشناسی است به هزینه‌ها و منابع مالی بسیاری نیاز دارد که متاسفانه تاکنون تامین نشده است».
درواقع فارغ از میزان کیفیت خدمات این سازمان، بودجه پایین بهزیستی یکی از گله های همیشگی مدیران این سازمان است.به گفته رییس سازمان بهزیستی بودجه سال ۹۷ این سازمان از محل منابع عمومی و ملی ۲۴۰۰ میلیارد تومان است. این میزان بودجه از جمع بودجه چهار نهاد شورای عالی حوزه علمیه قم، سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز خدمات حوزه علمیه قم و سازمان بسیج کمتر است! این غیر از ردیف بودجه های خرد و کلان برای دیگر نهادهای مذهبی – سیاسی است که صرفا کارکردی ایدئولوژیک دارند.
بودجه برخی نهادهای مذهبی و ایدئولوژیک نظام جمهوری اسلامی در سال ۹۷
برای ملموس شدن این بحث باید توجه کنیم که سازمان بهزیستی ماهانه به نیازمندان وابسته به این سازمان مستمری های ماهانه می دهد که مبلغ کلانی می شود. روشن نیست چرا و با توجه به چه منطقی معلولان و کودکان و سالمندان و زنان نیازمند، ارج کمتری در قیاس با حوزه علمیه قم یا سازمان بسیج پیدا می کنند؟
«فاطمه قاسم زاده» – رییس هیات مدیره انجمن یاری کودکان کار و خیابان – سه سال پیش درباره تاثیر بودجه پایین در انگیزه کارمندان بهزیستی گفته بود: «بهزیستی از لحاظ بودجه‌ای واقعا در مضیقه است به طوری که درآمد و حقوق کارمندان، مددکاران، مدیران و پرسنل حاضر در مراکز نگهداری این سازمان حتی در مقایسه با اقشاری که کم درآمد هستند نیز کم بوده و در چنین شرایطی وقتی فردی از وضعیت خود راضی نباشد نمی‌تواند وظایف خود را به درستی انجام دهد».