نسرین ستوده؛ وکیل واژه آزادگی

نمایه فعالیتی

نسرین ستوده یکی از سرشناس‎ترین وکلای حقوق بشر ایرانی است که حبس سیاسی وی بارها مورد توجه مجامع بین‎المللی قرار گرفته است. خوشنامی وی در طول فعالیت حرفه‎ای‎اش، با پذیرش وکالت پرونده‎های حساس سیاسی، ارتباط تنگاتنگ با کانون مدافعان حقوق بشر به ریاست شیرین عبادی و کمپین یک میلیون امضا جنبش زنان ایران همراه است. در پی انتخابات مناقشه‌برانگیز ریاست‌ جمهوری سال ۱۳۸۸، ستوده یکی از معدود وکلایی که حاضر به پذیرش وکالت مخالفان دولت و فعالان اجتماعی بود و خود نیز در سال ۱۳۸۹ بازداشت شد. در دی ماه ۱۳۸۹، دادگستری جمهوری اسلامی ایران وی را به اتهام «تبلیغ علیه نظام» و «عضویت در کانونی غیر قانونی» به ۱۱ سال حبس و ۲۰ سال محرومیت از وکالت محکوم کرد. در شهریور ۱۳۹۰، دادگاه تجدید نظر حکم وی را به شش سال زندان و ۱۰ سال محرومیت از وکالت کاهش داد.^{^[}^{^۱]} وی همراه با ده زندانی سیاسی دیگر در شهریور ۱۳۹۲ از زندان اوین آزاد شد.

پیشینه

نسرین در ۹ خرداد ۱۳۴۲ در تهران متولد شد. وی یکی از چهار فرزند خانواده‎ای از طبقه متوسط بود؛ مادرش خانه‎دار بود و پدرش شغل آزاد داشت.^{^[}^{^۲]} وی بعدها با «رضا خندان» که مهندس کامپیوتر بود ازدواج کرد و صاحب دو فرزند شد، دختری به نام مهراوه و پسری به نام نیما.^{^[}^{^۳]} ستوده فعالیت‎های اجتماعی خود را از سال ۱۳۷۰ با همکاری در راه‌اندازی نشریه «دریچه گفتگو» آغاز کرد و تنها زن عضو تحریریه بود و در همانجا با همسر آینده خود آشنا شد.

نسرین ستوده در سال ۱۳۶۸ مدرک کارشناسی ارشد خود را در رشته حقوق بین‎الملل از دانشگاه شهید بهشتی دریافت کرد و در سال ۱۳۷۴ در آزمون وکالت قبول شد. با این حال همچون دیگر همکار وکیلش، شیرین عبادی(برنده جایزه صلح نوبل در سال ۱۳۸۲)، مجبور شد برای دریافت پروانه وکالتش هشت سال منتظر بماند.^{^[}^{^۴]} در این میان او به عنوان روزنامه‌نگار برای نشریات اصلاح‌طلبی چون جامعه، توس، صبح امروز، آبان، نامه و جمهوریت کار می‎کرد. با توجه به وضعیت ایران، آن دوره فرصت مناسبی برای انجام چنین فعالیت‎هایی بود؛ دوره ریاست‌جمهوری محمد خاتمی مصادف با شکوفایی مطبوعات اصلاح‌طلب و جامعه‌مدنی بود، گرچه طولی نکشید که مطبوعات نیز با سرکوب شدید محافظه‌کاران روبرو شد. نسرین مقالاتی در مورد ماهیت جرائم سیاسی، حقوق زنان، حقوق کودک، قتل‌های زنجیره‎ای شوم ایران که در جریان آن تعدادی از دگراندیشان و روشنفکران توسط عناصر منتسب به وزارت اطلاعات به قتل رسیدند، منتشر کرد.^{^[}^{^۵]}

ستوده نهایتا در سال ۱۳۸۲ پروانه وکالت خود را دریافت کرد و از همان ابتدا به طور فعال با سازمان‎هایی همچون «کانون مدافعان حقوق بشر» و «انجمن حمایت از حقوق کودکان» همکاری خود را آغاز کرد. کانون مدافعان حقوق بشر که توسط شیرین عبادی و چهار وکیل دیگر دادگستری بنیا‌‌ن‌گذاری شده، خدمات خود را به طور رایگان جهت دفاع از زندانیان عقیدتی، حمایت از خانواده آن‌ها، تهیه گزارش‌هایی از وضعیت حقوق بشر در ایران و آموزش همگانی اختصاص داده است.^{^[}^{^۶]} نسرین در پیشبرد این امور نقش به سزایی را ایفا کرد. به عنوان یکی از اعضای کمپین یک میلیون امضا برای لغو قوانین تبعیض‌آمیز که در پی از بین بردن وضعیت نابرابر زنان در قوانین ایران بودند، وکالت بسیاری از اعضای فعال این کمپین را پس از بازداشت‎شان به عهده گرفت.^{^[}^{^۷]} دیگر موکلین ستوده شامل روزنامه‌نگارانی همچون «عیسی سحرخیز»، فعالان دانشجویی همچون «عاطفه نبوی»، مخالفین پیشرو همچون «حشمت‌الله طبرزدی»، و حتی خود شیرین عبادی بودند.^{^[}^{^۸]} وی همچنین وکالت فعالانی چون «رویا طلوعی» و «محمد صدیق کبودوند» را که برای جامعه حاشیه‌نشین کرد ایران تلاش می‎کردند، به‌ عهده گرفت.^{^[}^{^۹]} در خرداد ماه ۱۳۸۷ خود نسرین نیز پیش از برگزاری یک گردهمایی به مناسبت روز ملی همبستگی زنان ایرانی بازداشت شد و در بهمن ۱۳۸۷ به اتهام اخلال در نظم عمومی محاکمه شد.^{^[}^{^۱۰]}

دیدگاه

ستوده از آغاز فعالیت‎های حرفه‎ای خود، بر روی حقوق زنان تمرکز کرد و در پی اقداماتش از سال ۱۳۸۸، به عنوان یکی از رهبران جنبش زنان ایران در سطح بین‎الملل شناخته شد. ستوده در سال ۱۳۷۰ به مناسبت روز جهانی زن، سلسله مقالاتی را به قلم حقوق‌دانان و فعالان زن، شیرین عبادی و «مهرانگیز کار» تهیه کرد. وی همچنین مصاحبه‎هایی را با «نوش‎آفرین انصاری» و «پروانه اسکندری» ترتیب داد. خانم اسکندری (یکی از زنان ملی‌گرا و پیشرو ایرانی) و همسرش بعدا قربانی قتل‎های زنجیره‎ای ایران شدند. با آنکه نشریه دریچه گفتگو تحت نظام جمهوری اسلامی مقالاتی ساختار‌شکنانه منتشر می‎کرد، اما سردبیر نشریه از انتشار آن مقالات سر باز زد.^{^[}^{^۱۱]}

موضوع نوشتار ستوده در مطبوعات اصلاح‌طلبی که بعد از سال ۱۳۷۶ پدید آمدند، همچنان بر روی حقوق زنان و حقوق کودک متمرکز بود. که از جمله آن‌ها می‌توان به انتشار «روز بین‌المللی زن و قوانین ایران» در سال ۱۳۷۸ و «چه کسی مسئول حقوق کودکان است؟» در سال ۱۳۸۳ در نشریه آبان و «حقوق زنان قبل و بعد از انقلاب» در سال ۱۳۸۳ در نشریه نامه اشاره کرد. نسرین در سال ۱۳۹۰ طی نامه‎ای برای دخترش، دیدگاه خود را در مورد دفاع از حقوق کودکان اینگونه بیان می‎کند: «به این ترتیب ما را وادار به رعایت حقوق خودت می‌کردی و چه کار خوبی می‌کردی. چون گاه حتی غفلت می‌تواند حقوق دیگران را پایمال کند هرچند آن دیگری، فرزند شخص باشد. رعایت حقوق، گرفتن حق، عدالت‌طلبی، قانون‌محوری و خلاصه داستان ترازو و شمشیر همه، همان است که تو با زبان کودکانه‌ات می‌خواستی و ما را که خودمان را بزرگ‌ترین غم‌خوار و ولی تو می‌دانستیم هشیار می‌کردی.»^{^[}^{^۱۲]}

دستاوردها
تلاش نسرین برای زندانیان سیاسی و فعالیت‎هایش جهت احقاق حقوق زنان وکودکان وی را برای اولین بار در ۱۶ آذر ۱۳۸۷ مورد تمجید بین‎المللی قرار داد، زمانی که کمیته غیر دولتی بین‎المللی حقوق بشر ایتالیا اعطای اولین جایزه خود را به وی اختصاص داد. وقتی ستوده قصد داشت برای حضور در این مراسم ایران را به مقصد ایتالیا ترک کند، مقامات ایرانی در فرودگاه به وی اجازه خروج ندادند و گذرنامه وی را ضبط کردند. کمیته بین‎المللی حقوق بشر ایتالیا نیز که طی تشریک مساعی با شیرین عبادی، همکار قدیمی ستوده این جایزه را به وی اختصاص داده بود، مجبور شد آن را به همسر و دختر وی تقدیم کند.^{^[}^{^۱۳]}

در ۸ اردیبهشت ۱۳۹۰ جایزه «آزادی قلم باربارا گلدسمیت» از انجمن قلم آمریکا طی مراسمی در نیویورک به ستوده اعطا شد. در این مراسم نویسندگانی همچون «سلمان رشدی»، «مایکل اوندات» و «جومپا لاهیری» حضور داشتند. جایزه آزادی قلم از سال ۱۳۶۶«به چهره‎های ادبی بین‎المللی که به خاطر اظهار و دفاع از حق آزادی بیان مورد جفا واقع شده»، اعطا می‎شود. پس از «شهلا لاهیجی» در سال ۱۳۸۰ و «ناصر زرافشان» در سال ۱۳۸۳، وی سومین ایرانی بود که مفتخر به دریافت این جایزه می‎شد.^{^[}^{^۱۴]} از آنجا که نسرین در زندان به سر می‌برد و قادر به حضور در این مراسم نبود، شیرین عبادی از طرف وی جایزه را دریافت کرد. در همان سال، موسسه دموکراسی و توسعه در ژنو مدال «جوزپ موتای» خود را به وی اعطا کرد. این مدال به کسانی اعطا می‎شود که «دستاوردی استثنایی در ترویج صلح و دموکراسی، حقوق بشر و توسعه پایدار داشته باشند».^{^[}^{^۱۵]}

در ۵ آبان ۱۳۹۱ ستوده و جعفر پناهی (فیلمساز) به صورت مشترک «جایزه ساخاروف» را برای آزادی اندیشه از پارلمان اروپا دریافت کردند. جایزه ساخاروف پارلمان اروپا، معتبرترین جایزه حقوق بشری است و از برندگان سابق آن می‎توان «آنگ‎ سان‎ سوچی» و «نلسون ماندلا» را نام برد.^{^[}^{^۱۶]} «مارتین شولتز»، ریاست پارلمان اروپا در لحظه اعلام نام برندگان سال ۱۳۹۱ این جایزه را «پیامی برای همبستگی و قدردانی از خانم و آقایی دانست که در برابر ترس و تهدید سر خم نکردند و سرنوشت کشورشان را به دست خود گرفتند».^{^[}^{^۱۷]} این جایزه در روزهای سختی به وی اعطا شد؛ ده روز پیش از آن، از آنجا که مقامات ایرانی دختر ۱۲ ساله وی را ممنوع‎الخروج کرده بودند، ستوده در زندان دست به اعتصاب غذا زده بود.^{^[}^{^۱۸]} این وکیل زندانی این‌بار نیز قادر نبود جایزه خود را شخصا دریافت کند. ریاست پارلمان اروپا در این‌باره اعلام کرده بود: «عمیقا امیدوار بودم که آنها بتوانند شخصا برای دریافت جایزه خود به پارلمان اروپا در استراسبورگ بیایند» با این‌حال حتی هیات نمایندگی اتحادیه اروپا هم اجازه نیافت در تهران با پناهی و ستوده دیدار داشته باشند زیرا مقامات ایرانی سفر آن‌ها را لغو کرده بودند.^{^[}^{^۱۹]}

پرونده نسرین وی را به یکی از سرشناس‎ترین زندانیان سیاسی تبدیل کرده و دستاوردها و مشقات وی، توجه جامعه بین‎الملل را به خود جلب کرده است. در آبان ۱۳۹۱ وزارت امور خارجه آمریکا طی صدور بیانیه‎ای از مقامات ایران خواستار آزادی ستوده و ۳۰ زن زندانی سیاسی دیگر شد که در اوین محبوس بودند. دیپلما‌ت‌های طراز اول از «هیلاری کلینتون» وزیر امور خارجه آمریکا گرفته تا «ویلیام هیگ» وزیر امور خارجه بریتانیا بر چنین خواسته‎ای تاکید کردند.^{^[}^{^۲۰]} سازمان‌های غیر دولتی همچون «سازمان عفو بین‎الملل» و «موسسه زنان نوبل» نیز پرونده ستوده را از نزدیک دنبال می‎کردند.^{^[}^{^۲۱]} در خرداد ۱۳۸۲ دانشگاه یورک کانادا دکترای افتخاری حقوق خود را به وی اعطا کرد. او در پیامی از زندان اوین که توسط «کریم لاهیجی»، رئیس جامعه دفاع از حقوق بشر ایران قرائت شد، چنین نوشت: «زنان و مردان، كودكان و كهنسالان با هر رنگ و نژاد و جنس و زبان و قوم و مذهبي، حق دارند از حقوق انساني‌شان برخوردار شوند. آن‌ها حق دارند از تعقيب غير قانوني در امان بمانند، حق دسترسي به دادرسي عادلانه را دارند، حق برخورداري از وكيل را دارند، وكيلي كه فارغ از ترس و تهديد مداوم به دفاع از موكلان‌اش بپردازد». در کنار این سازمان‌های بین‎المللی، بسیاری از افراد هم در رسانه‎های اجتماعی وضعیت ستوده را دنبال می‎کردند و می‌کنند؛ یکی از صفحات فیسبوک وی تا فروردین ۱۳۹۳ بیش از ۱۲۱ هزار طرفدار دارد.^{^[}^{^۲۲]}

شرایط فعلی

بازداشت و زندان نسرین ستوده در سال ۱۳۸۹ مانند بسیاری از دیگر مخالفان و فعالان، تا حد زیادی ریشه در دغدغه وی نسبت به مناقشات انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ ایران داشت. در آن زمان، نسرین به طور فعال مشغول مبارزه برای مسائل مربوط به زنان، کمک به شکل‌گیری ائتلاف جنبش حقوق زنان و انتقال خواسته‎های انتخاباتی زنان به چهار نامزد ریاست جمهوری بود.^{^[}^{^۲۳]} بعد از اعلام نتایج انتخابات و آغاز اعتراضات، وی از جنبش «ائتلاف سبز حقوق زنان» پشتیبانی کرد. در فضای سرکوب رو به افزایش که معترضان توسط نیروهای شبه نظامی طرفدار رژیم مورد ضرب و شتم قرار می‎گرفتند و اصلاح‌طلبان پیشرو، رهبران مخالفان و روزنامه‌نگاران زندانی می‎شدند، ستوده به وکالت کسانی که گرفتار نیروهای تندرو شده بودند، ادامه می‎داد. از جمله موکلان وی می‎توان به بسیاری از چهره‎های سرشناس همچون عیسی سحرخیز، روزنامه‌نگار و از مدیران مطبوعاتی دوران خاتمی و «کیوان صمیمی»، سردبیر نشریه نامه اشاره کرد.^{^[}^{^۲۴]} ^{^[}^{^۲۵]}

در خلال ناآرامی‎های پس از انتخابات، ستوده وکالت «آرش رحمانی پور» را به عهده داشت. او جوانی ۲۰ ساله بود که در بهمن ۱۳۸۸ به اتهام ارتباط با یک سازمان سلطنت‌طلب غیر قانونی اعدام شد. طرز برخورد قوه‌قضائیه با رحمانی پور ستوده را سخت آشفته کرد. او حتی به عنوان وکیل رحمانی پور فقط ۱۵ دقیقه پیش از صدور حکم اعدام وی اجازه یافت تا با او ملاقات کند. وی پس از آنکه در مورد بی عدالتی‎ای که در پرونده رحمانی پور دیده بود با رسانه‎ها صحبت کرد، طی مصاحبه‎ای با روزنامه لوس آنجلس تایمز اطلاع داد که نیروهای امنیتی خط موبایل وی را قطع کرده‎اند چرا که او «با رسانه‌های ضد انقلاب تماس داشته است». اعدام این مرد جوان و فشار دولت بر ستوده به خاطر دفاع از وی مخاطره‌انگیز شد. به طوریکه نسرین وضعیت را اینگونه توصیف کرد: «ما به عنوان وکلای مدافع حقوق بشر، زیر فشار و محدودیت زیادی هستیم، همواره عرصه بر ما تنگ‌تر می‎شود و مورد توهین و تهدید بسیار قرار می‎گیریم ..... آنچه که به من احساس درماندگی، ناامیدی و تلخی می‎دهد این است که تلاش ما برای کمک به موکلین‎مان بی اثر و بیهوده می‎ماند».^{^[}^{^۲۶]}

وکالت نسرین ستوده از قربانیان سرکوب ۱۳۸۸، مخالفت صریح وی از طرز برخورد با آن‌ها و همکاری دیرینه وی با شیرین عبادی و دیگر وکلای حقوق بشر، باعث شد وی تحت تعقیب قوه‌قضائیه قرار بگیرد. در شهریور ۱۳۸۹ بعد از آنکه دفتر کار وی مورد هجوم نیروهای امنیتی قرار گرفت، خود وی نیز برای پاره‎ای توضیحات به زندان اوین احضار ، بازداشت و به جرم «تبلیغ علیه نظام» و «اقدام علیه امنیت ملی» محاکمه شد.^{^[}^{^۲۷]} در دی ماه ۱۳۸۹، شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب تهران، وی را به ۱۱ سال زندان و ۲۰ سال محرومیت از وکالت محکوم کرد. در شهریور ۱۳۹۰، دادگاه تجدید نظر حکم وی را به شش سال زندان و ۱۰ سال محرومیت از وکالت کاهش داد.^{^[}^{^۲۸]} با این حال شهرت بین‎المللی نسرین ستوده، حتی در زندان هم باعث توجه جهانی به وضعیت وی و خانواده‎اش شد. در ماه‌های بین بازداشت و محکومیت وی، او بارها به دلیل وضعیت بد زندان، دست به اعتصاب غذا زد، در حالی که همسر و فرزندان وی به ندرت اجازه ملاقات با وی را می‎یافتند. رضا خندان، همسر نسرین هم تحت تعقیب قرار گرفت و یک‌بار به عنوان «متهم» به یکی از شعب دادگاه انقلاب فرا خوانده شد و در مرتبه‎ای دیگر برای ۲۴ساعت بازداشت و مورد بازجویی قرار گرفت.^{^[}^{^۲۹]}

اعتصاب غذای ستوده، مهم‌ترین واقعه‎ای بود که در طول حبس‌اش پوشش خبری گسترده‎ای یافت. وی بین مهر تا آذر ۱۳۹۱ در اعتراض به ممنوع‎الخروج شدن دختر ۱۲ ساله‎اش، مهراوه توسط دولت ایران دست به اعتصاب غذا زد. وی نزدیک به دو ماه غذا نخورد و فقط به نوشیدن آب نمک و آب قند بسنده کرد.^{^[}^{^۳۰]} او در نامه‎ای به فرزندانش برایشان شرح داد که چرا وی به خاطر آن‌ها این همه مشقت را می‎کشد و حتی این مقاومت منجر به ممنوع‎الملاقاتی با خانواده‎اش شده است. او از بند ۲۰۹ زندان اوین اینگونه نوشت: «مي‌داني مهراوه جان، اصلا از روز اول بازداشتم به تو و برادرت و حقوق‌تان مي‌انديشيدم و براي تو به دليل سن و سال‌ات بيشتر نگران بودم. نگراني از طاقت‌ات و قضاوت‌ تو، نگراني از روحيه‌ات و بالاتر از همه، نگراني از پذيرش اين موضوع توسط دوستان و همكلاسي‌هايت. اما ديري نگذشت كه ابرهاي ترديد و دودلي رخت بربستند و من دانستم هيچ يك از آن نگراني‌ها واقعيت ندارند و من، نه، ما توانستيم محكم بر جاي خويش بايستیم».^{^[}^{^۳۱]} همان‌طور که وی روشن می‎سازد، فرزندان وی بیشترین انگیزه او در مبارزه برای احقاق حقوق لگدمال شده در ایران بوده است: «يكي از مهم‌ترين انگيزه‌هايم براي پيگيري حقوق كودكان، تو بودي. همواره فكر مي‌كردم و هنوز هم فكر مي‌كنم كه نتيجه‌ همه‌ تلاش‌هايم براي احقاق حقوق كودكان به هيچ كس، به اندازه كودكانم نمي‌رسد. هر بار كه از دادگاه كودكان آزار ديده به خانه مي‌رسيدم، تو و برادرت را بيشتر و بيشتر در آغوش مي‌فشردم».^{^[}^{^۳۲]} اعتصاب غذای او سرانجام به بار نشست؛ بعد از ۴۹ روز که وزن وی به ۴۳ کیلو کاهش یافته بود، دولت ممنوع‎الخروجی وضع شده را برداشت و نسرین اعتصابش را شکست.^{^[}^{^۳۳]}

در سال ۱۳۹۲ دو مرخصی کوتاه مدت از زندان به ستوده تعلق گرفت که متعاقبا به آزادی موقت وی منتهی شد. در دی ماه ۱۳۹۱ بعد از بیش از دو سال حبس، سه روز مرخصی به وی تعلق گرفت. سازمان عفو بین‎الملل که توجه ویژه‎ای به پرونده وی داشت ضمن آنکه از مرخصی وی استقبال کرد با این حال یادآور شد که او «اصلا نباید زندانی باشد».^{^[}^{^۳۴]} در خرداد ۱۳۹۲ بار دیگر به وی مرخصی تعلق گرفت؛ این مرخصی قرار بود چهار روز باشد اما وی برای ۱۴ روز در مرخصی خارج از زندان باقی ماند. آزادی وی با استقبال گرم مخالفان و اصلاح‌طلبان روبرو شد؛ جعفر پناهی فیلمساز مشهور ایرانی و برنده مشترک جایزه ساخاروف با وی، م«حمد ملکی» رئیس سابق دانشگاه تهران و حتی محمد خاتمی رئیس‌جمهور سابق نیز با او دیدار کردند.^{^[}^{^۳۵]} در حین این دیدار، ستوده به خاتمی گفت: «همه ما دلسوز کشور هستیم و خود را مخالف نمی‎دانیم، منتهی معتقدیم نظرات مختلف باید با امنیت بیان شود».^{^[}^{^۳۶]} بعد از دو هفته و درخواست مکرر تمدید مرخصی، ستوده بار دیگر مجبور به بازگشت به سلولش در اوین شد. رضا خندان احساسات خانواده را اینگونه بیان کرد: «ما فکر می‎کردیم پس از انتخابات شرایط کمی تغییر می‎کند و به زندانیان سیاسی کمی آسان‎تر گرفته می‎شود و این بار حرفی که می‎زنند می‎ایستند... بچه‎ها و ما امیدوار بودیم و بعد یکهو متوجه شدیم که آزاد نمی‎شود و باید دوباره برگردد».^{^[}^{^۳۷]}

در ۲۷ شهریور ۱۳۹۲ چند روز قبل از سخنرانی حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در سازمان ملل^{^[}^{^۳۸]}، نسرین ستوده به طور موقت از زندان آزاد شد.^{^[}^{^۳۹]} از آن زمان به بعد، ستوده در فعالیت‎های اجتماعی مشارکت کرده است؛ برای نمونه، وی در سخنرانی خود در فروردین ۱۳۹۳ از ایران به عنوان «زندان بزرگ» نام می‎برد و دوستانش را به یاد می‎آورد که هنوز در «زندان‌های کوچک» هستند، وی با اقلیت‌های مذهبی ابراز همبستگی می‎کند و به استقامت هنرمندان ایران غبطه می‎خورد.^{^[}^{^۴۰]} ستوده بعد از این سخنرانی، طی یک تماس تلفنی به وزارت اطلاعات احضار شد؛ با این حال او از به آنجا رفتن سر باز زد. تا این لحظه وی هنوز خارج از زندان به سر می‎برد.