قلعه‌رودخان؛ دژی به قدمت تاریخ

«گیلان جان دوس دارم من تِه باهارا

تِــه اون سیفید گـــول ِ آلــوچه دارا

تِـه واشکافته گـولان ِ سورخ و زردا

تِـــه صــئرا و تِـــه جنگل تِـــه رووارا»

دژ رودخان یا همان قلعه‌ حسامی نام قلعه‌ای است تاریخی که در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهر فومن در استان گیلان قرار گرفته است. شهر فومن که به نام‌های بومن، پومن، دارالاماره، فومنات و بیه‌پَس نیز شهرت دارد از شهرهای مهم استان گیلان است. مساحت این قلعه بیش از ۵۰ هزار متر مربع است که در ارتفاعی بیش از ۶۰۰ متر و در بلندترین نقطه‌ کوه قرار گرفته است. دیوار این قلعه ۱۵۰۰ متر طول دارد و در آن ۶۵ برج و بارو قرار گرفته است. این بنا به وسیله‌ سنگ و آجر ساخته شده است و در بخش‌های حساس بنا، با سنگ و ملات ساروج ساخته شده است.

از آن‌جا که این قلعه‌ تاریخی در کنار رودخانه قرار گرفته است به آن «رودخان» می‌گویند. کلمه‌ رودخان مخفف رودخانه است و قلعه‌ رودخان یعنی قلعه‌ای که در نزدیکی رودخانه قرار دارد. این قلعه در ادوار تاریخی مختلف به نام‌های قلعه‌ «هزارپا» و «سکسار» نیز نامیده شده است. بسیاری از باستان‌شناسان و کارشناسان امر قدمت ساخت این قلعه‌ تاریخی را به دوران ساسانیان و هم‌زمان با حمله‌ اعراب می‌دانند اما این قلعه در زمان سلجوقیان تجدید بنا شده است و از پایگاه‌ مبارزاتی اسماعیلیان بوده است.

برای رسیدن به قلعه پس از عبور از شهر فومن، روستاهای گشت، کردمحله، گشت رودخان، سیاه‌کش، سیدآباد و قلعه‌رودخان می‌رسیم به روستای حیدرآلات که جاده‌ای اتومبیل‌رو به آن ختم می‌شود. این مسیر تا قلعه را باید با پای پیاده طی کرد که چیزی حدود ۵ کیلومتر است. در بخشی از مسیر پله‌های احداثی وجود دارد. بر اساس تحقیقات انجام‌شده، این دژ عظیم طی رویدادهایی که پس از دوره ساسانیان اتفاق افتاد تخریب شد و از آن‌جا که همان‌‌طور که گفته شد در قرن ۵ و ۶ توسط سلجوقیان مرمت شد، در شمار قلاع اسماعیلیه مشهور شمرده‌ می‌شود. از روستای قلعه‌رودخان تا خود قلعه دارای طبیعتی بسیار زیبا و چشم‌نواز است. در این مسیر درختانی قرار دارد که قدمتی بسیار طولانی دارند.

قلعه‌‌ رودخان از دو بخش «ارگ» که محل زندگی حاکم و حرمسرای وی بوده و «قورخانه» که محل فعالیت‌های نظامی و زندگی سربازان بوده تشکیل شده است؛ قورخانه همان زرادخانه است. ارگ در قسمت غربی این بنا است که در دو طبقه قرار گرفته و جنس آن از آجر است. قراول‌خانه‌ها در قسمت شرقی در دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد بر اطراف مسلط است. بخش شرقی قلعه شامل ۱۲ ورودی، زندان، در اضطراری، حمام و آبریزگاه است و بخش غربی نیز ۱۲ در ورودی دارد. چشمه و حوض و آب‌انبار و سردخانه و حمام و همین‌‌طور آبریزگاه شاه‌نشین و چند واحد مسکونی نیز وجود دارد که با برج و بارو محصور شده‌اند.

برای نخستین بار در سال ۱۸۳۰ میلادی «آلکساندر شودزکو»، محقق لهستانی‌الاصل، هنگام تحقيق در گيلان متوجه‌ این قلعه شد. او در این باره می‌نویسد: «دژی است بر بالای كوهی در قسمت عليای رودخانه‌ای به همين نام، بام آن سنگی است و طرفين ورودی دارای دو برج دفاعی مستحكم است و روی كتيبه سردر ورودی آن حک شده است كه اين قلعه برای نخستين بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هـ. ق. برای سلطان حسام‌الدين اميره دباج بن امير علاءالدين اسحقی تجديد بنا شد.»

با این‌که قلعه‌رودخان، مدت‌ها مرکز حکمرانی حاکمان گیلانی «بیه‌پس» بوده است اما در متون تاریخی و همچنین جغرافیایی گیلان تا پیش از قرن دهم هجری نامی از آن نبوده است. فقط عبدالفتاح فومنی در تاریخ گیلان صفحه‌ ۱۸۳ یک بار از کوه قلعه‌رودخان یاد می‌کند و می‌نویسد: «امیره شاهرخ و کامیاب، پسران امیره سالار و بنی اعمام حسین‌خان بودند که به دستور حسن‌خان کهدمی در کوه قلعه‌رودخان کشته شدند.» دکتر منوچهر ستوده نیز در جلد اول کتاب «از آستارا تا استرآباد» قلعه‌رودخان را سومین بنا از بناهای عجیب هفت‌گانه‌ گیلان معرفی می‌کند و می‌نویسد: «من تاکنون دژی به عظمت و استحکام قلعه‌رودخان ندیده‌ام. تنها دژی که می‌تواند برابر همان قلعه باشد، قلعه اصطخر فارس است. دژهای خراسان، الموت رودبار و طارم زنجان در مقابل این دژ، بسیار کوچک و ناچیزند و شاید مساحت ۱۰ یا ۱۲ دژ مساوی اراضی قلعه‌رودخان باشند.»

برای آشنایی با دیگر جاذبه‌های گردشگری استان گیلان می‌توانید به این آدرس بروید و با بخشی از بی‌شمار مکان‌های گردشگری آن آشنا شوید.