استان زنجان، استانی است در شمال غربی ایران و از مناطق آذربایجانینشین به حساب میآید. مرکز این استان، شهر زنجان است. این استان ۸ شهرستان و ۱۲۱۰ آبادی دارد. قزوین تا سال ۱۳۷۳ متعلق به این استان بود که در این سال از استان زنجان جدا شد و به استان تهران ملحق شد و در سال ۱۳۷۶ خود استانی مستقل شد. غار زیبای کتلهخور در استان زنجان قرار گرفته است؛ جایی در شهرستان خدابنده و در ۸۰ کیلومتری جنوب قیدار. بسیاری این غار را زیباترین غار جهان دانستهاند. در گویش محلی مردم منطقه به این غار «کتل کوتول» میگویند که غاری است خشکی-آبی.
این غار زیبا و بزرگ از طریق جاده آسفالته زنجان-سلطانیه، خدابنده-گرماب و از طریق جاده زنجان-بیجار-گرماب و همینطور از راه همدان-کبودرآهنگ قابل دسترسی است. کتلهخور معانی مختلفی دارد از جمله تپه خورشید، روستای بدون خورشید و معانی دیگر. البته آنطور که گفته شده یک کاربرد ترکی هم دارد که به معنای پستی و بلندی است و خور نیز به معنی راحتی و آسانی است و ترکیب آن به معنای پستی و بلندیهای راحت و دنج و آرام است. این غار آهکی است که در برخی نقاط آن گل رس و خاکهای حاوی اکسید آهن نیز دیده میشود. قدمت این غار بنا بر گفتههای یک گروه کوهنوردی از دانشگاه بوعلی همدان به دوره ژوراسیک، یعنی بیش از ۱۲۰ میلیون سال قبل، باز میگردد. برخی نیز بر این نظر هستند که طبق نظریههای علمی و نقشههای زمینشناسی این غار به آهکهای الیگومیوسن مربوط است که به دوران سوم زمینشناسی تعلق دارد و قدمت تقریبی آن ۳۰ میلیون سال است.
اولین بار در سال ۱۳۳۱ شمسی گروهی از سرشناسترین کوهنوردان ایران و از اعضای باشگاه «نیرو راستی» موفق به کشف غار کتلهخور و بازدید از آن شدند. یکی از اعضای زنجانی این گروه کوهنوردی به نام «سید اسدالله جمالی» اقدام به ثبت رسمی این غار کرد. شواهد و بررسیها نشان میدهد که این غار در نهایت به غار علیصدر در همدان وصل میشود. یکی دیگر از زیباییهای حیرتانگیز این غار تعدد طبقات آن است که اینگونه غارها کمنظیر هستند. در توصیههای وبسایت غار کتلهخور علاوه بر اینکه سفارش شده است که در محوطه حتی کوچکترین زبالهای ریخته نشود، آمده است که تشکیل هر قندیل غار، سالیان درازی زمان برده است. این قندیلها بسیار شکننده هستند و حتی دستزدن به آنها میتواند منجر به نابودیشان شود. پس مراقب قندیلها و غارسنگها باشید. دهانه ورودی غار کتلهخور به صورت طاق مثلثیشکل به قطر ۷۰ سانیمتر، تنها راه دسترسی به داخل غار است. سیلاب یا رودخانه کوچکی که از جلو ورودی غار رد میشد موجب شده بود دهانه غار کمی بالاتر و در دامنه کوه قرار بگیرد. در سال ۲۰۰۳ میلادی مسافت ۳۰ کیلومتر از مسیرهای متعدد این غار توسط زمینشناسان آلمانی نقشهبرداری شد و از سال ۱۳۷۲ حدود سه کیلومتر از مسیر این غار به شکل رفت و برگشت مورد استفاده بازدیدکنندگان قرار گرفته است.
در سقف و همینطور کف غار قندیلهای زیبایی شکل گرفته است که در نظر آدمی شبیه حیوانات و اشیای مختلف جلوهگر میشود. یکی شبیه شیر خفته است و دیگری شبیه پای فیل، یکی شبیه لباس عروس است و دیگری دست شیطان نام گرفته است؛ زیباییهایی که هر بینندهای را به حیرت وا میدارد.
از دیگر مکانهای دیدنی استان زنجان میتوان به آبشار «شارشار» اشاره کرد. این آبشار در شمال شهر زنجان و در منطقهای به نام «تهم» واقع شده است. بازار زنجان نیز از دیگر دیدنیهای این استان است که در زمان آقامحمدخان قاجار ساخت آن شروع شد و در زمان فتحعلیشاه به پایان رسید. این بازار را طویلترین بازار ایران میدانند. خانه ذوالفقاری که بنایی است مربوط به دوره قاجار از دیگر دیدنیهای این استان است. این عمارت در یکی از قدیمیترین محلههای شهر زنجان به نام محله «دالان آلتی» قرار گرفته است. آرامگاه ملاحسن کاشی هم بنایی است در نزدیکی گنبد سلطانیه که توسط شاه طهماسب اول و به افتخار ملاحسن کاشی، عارف قرن ۱۴ میلادی، بنا شده است. مجموعه کوهستانی «ائل داغی» یا مجموعه تفریحی گاوازنگ در شمالیترین نقطه زنجان و در دامنه کوه گاوازنگ قرار گرفته که بسیار دیدنی است و مکانی است مفرح برای گذراندن زمان. قلعه بهستان یا کهندژ در شهرستان ماهنشان در استان زنجان و در کنار رودخانه قزل اوزن از دیگر مکانهای دیدنی این استان است که به اعتقاد برخی باستانشناسان قدمت آن به دوره مادها برمیگردد. این استان دیدنیهای بسیار دیگری نیز دارد که معرفی همه آنها در یک مجال میسر نیست.