بسیاری از سالمندان در خانههای خود یا خویشاوندانشان یا مراکز نگهداری از سالمندان مورد سوءاستفاده قرار میگیرند. به گزارش سازمان بهداشت جهانی، در سال ۲۰۱۸:
– به ازای هر شش فرد با سن شصت سال یا بیشتر، یک نفر در سال ۲۰۱۷ یکی از اشکالِ آزار را در جامعه تجربه کرده است.
– میزان آزار سالمندان در موسسات خانههای پرستاری یا مراکز مراقبتهای طولانیمدت، بالاست.
– سوءاستفاده از سالمندان منجر به آسیبهای شدید جسمی و پیامدهای روانشناختی بلندمدت میشود.
– با توجه به افزایش جمعیت سالمندان در بسیاری از کشورها، سالمندآزاری رو به افزایش است.
سوءاستفاده و غفلت از سالمند چیست؟
سوءاستفاده از سالمند یعنی هر آزار کلامی یا عملی که منجر به آسیب جسمی، عاطفی-روانی یا جنسی در یک سالمند بالغ بشود. بیتوجهی به فرد سالمند و دریغکردن کمک از او در موقعیتی که به آن نیاز دارد، نیز سوءاستفاده محسوب میشود. سوءاستفاده مالی یا در تنگنا گذاشتن سالمندان از لحاظ اقتصادی و نادیدهگرفتن رفاه آنها نیز در این تعریف میگنجد. سوءاستفاده ممکن است یک بار و یا به کرات اتفاق بیفتد.
برای نمونه، زنی ۶۰ ساله مبتلا به بیماری صرع، پس از مرگ همسر و به دنبال درگیری پسرهایش بر سر فروش خانه، بیخانمان میشود. او مانده است با حقوق بازنشستگی همسرش، که کفاف اجاره یک اتاق را هم نمیدهد، چه کار میتواند بکند.
نتایج بررسی سوءرفتار با سالمندان در ایران كه طی سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۴ توسط مازیار مولایی، پژوهشگر اجتماعی، و همكارانش انجام شد، نشان میدهد میزان سالمندآزاری در ایران از بسیاری از کشورها بیشتر است. بر اساس این پژوهش، شایعترین انواع سالمندآزاری در ایران عبارتند از:
سالمندآزاری عاطفی ۳۰.۷٪، سالمندآزاری روانی ۲۵.۴٪ ، غفلت از سالمندان ۲۵.۱٪، سالمندآزاری مالی ۱۹.۷٪، سالمندآزاری جسمی ۱۳.۱٪ و طردشدگی ۱۱.۷٪.
به گفته محمدرضا کرمی، روانپزشک، شیوع بیماریهای مزمن، بهویژه بیماریهای روانی و آلزایمر، محدودبودن مراكز نگهداری سالمندان مبتلا به بیماری و هزینه سنگین نگهداری از سالمندان، باعث شده است بعضی فرزندانی كه توانایی مالی ندارند، پدر یا مادر پیر خود را در خیابان رها كنند. این سالمندان نیز معمولا توسط نیروی انتظامی به بهزیستی تحویل داده میشوند.
كارشناسان عوامل مختلفی را در افزایش سالمندآزاری در ایران نسبت به سایر كشورها، موثر میدانند. از جمله:
عوامل اجتماعی و فرهنگی، تعریف و مفهوم متفاوت از سالمندآزاری، گزارشنكردن یا بیان غیر دقیق واقعه، نبود ابزارهای مناسب و استاندارد و مشكلات مربوط به جمعآوری اطلاعات.
مراقب یا پرستار خانگی
بهترین گزینه برای سالمندان در صورت امکان، مراقبت از آنها در خانه خودشان است. در تهران و شهرهای بزرگ، موسساتی وجود دارد که در ازای دریافت وجه، افرادی را تحت عنوان مراقب به خانه سالمندان میفرستند. مراقبان که غالبا زنان کارگر هستند، نه پرستارند و نه دوره دیدهاند و خودشان مشکلات بسیار زیادی دارند. وقتی هم سالمندان یا فرزندانشان از مراقبی شکایت دارند، تنها کاری که این موسسات میکنند عوضکردن یک مراقب با یک مراقب دیگر است.
دكتر ابهری، آسیبشناس اجتماعی، میگوید: «در تمام دنیا پرستارانی كه به خانهها فرستاده میشوند دورههای ویژهای را میگذرانند. آنها حتی در زمینه تزریقات و پانسمان دارای تخصص لازم هستند اما مراقبان در تهران و شهرهای بزرگ افرادی هستند كه سواد مناسبی ندارند و حداكثر شاید برخی از آنان مدرك دیپلم گرفته باشند. متاسفانه سالمندان توسط این مراقبان، هر روز بیشتر به مرگ نزدیك میشوند.».
دكتر منصوری، معاون توانبخشی بهزیستی استان تهران، نیز هشدار میدهد که خانوادهها برای افراد سالمند از موسساتی درخواست مراقب کنند که از سازمان بهزیستی مجوز دارند. او میگوید شهروندان باید هوشیار باشند و حتما از مراكز مراقبتی، پروانه فعالیت مطالبه كنند و اگر شكایتی از این مراكز غیرقانونی دارند به مقامات قضایی و انتظامی ارائه دهند.
پیشگیری از سوءاستفاده از سالمندان
برای پیشگیری از وقوع سالمندآزاری، شناخت نشانهها و علائم آزار مهم است؛ چراکه مفهوم سالمندآزاری و مصادیق آن در ایران برای بسیاری از شهروندان ناشناخته است. شناخت این نشانهها، به خانوادههایی که سالمندانشان در مراکز نگهداری هستند و به دوستان و نزدیکانِ سالمندانی که توسط خانواده و خویشاوندانشان نگهداری میشوند، کمک میکند رفتار آزارگرانه را بشناسند. اگرچه خلأهای قانونی آشکاری در حمایت از حقوق سالمندان وجود دارد، نباید بیتفاوت از کنار آزار گذشت و باید آن را گزارش کرد.
نشانههای آزار فیزیکی و کلامی:
– وجود کبودی در بدن
– رد طناب دور مچ دست یا پا
– امتناع از دریافت کمک پزشکی برای جراحت
– ابراز دلایل عجیب و غیرمعقول برای جراحات و کبودی
– انزوای شخصیتی یا تغییر آشکار عادتهای رفتاری
– عدم تمایل به برقراری رابطه و گفتگو
– ترسهای مشکوک و غیرمعقول یا ترس از چیزهای روزمره
نشانههای سوءاستفاده مالی:
– عدم تناسب زندگی سالمند با میزان داراییهایش
– رفتارهای مالی عجیب و متفاوت خانواده یا خویشاوندان
– عدم تطابق امضای سالمند با امضای پای یک سند یا قرارداد
نشانههای آزار جنسی:
– عفونتهای واژینال یا مقعد
– خونریزی از مقعد
– کبودی سینهها یا باسن
– لباس زیر پاره یا خونی
نشانههای بیتوجهیِ مراقب به سالمند:
– کاهش وزنِ قابل مشاهده
– گودرفتگی زیر چشمها
– تنهاگذاشتن فرد سالمند مبتلا به زوال عقل یا آلزایمر
– کمبود وسایل کمکی یا پزشکی-دارویی؛ مثل واکر، عینک، سمعک یا دارو
– عدم رعایت بهداشت عمومی؛ مثل وضعیت بد لباس و نظافت شخصی
نشانههای غفلت سالمند از خود:
– کاهش وزن آشکار
– گودرفتگی چشم
– عدم رعایت بهداشت شخصی
– امتناع از کمکهای درمانی و پزشکی
سالمندان باید هر گونه موردِ آزار را به سایر مراقبان، اعضای خانواده، دوستان یا هر کسی که میتوانند گزارش دهند. عدهای از سالمندان از شرمِ داشتنِ فرزند آزارگر یا از ترسِ آزار ِمجدد سکوت میکنند، اما سکوت کمکی به بهبود وضعیت نمیکند. فرد سالمند، مراقبان یا خانواده و دوستان و خویشاوندان سالمند، نباید بیتفاوت از کنار آزار و آزارگر بگذرند. در سالهای اخیر سازمان بهزیستی، مركز اورژانس اجتماعی را با شماره ۱۲۳ راهاندازی كرده است كه در كنار كودكآزاری، همسرآزاری و آزار افراد دارای معلولیت به موارد سالمندآزاری نیز رسیدگی میكند.