بینش و انگیزه

اگرچه جنگ داخلی‌ لبنان در سال ۱۹۸۹، با امضا توافق‌نامه طائف به پایان رسید، نقش سوریه در سیاست لبنان تنها زمانی‌ تشدید شد که المخابرات، سرویس اطلاعاتی‌ سوریه، ملزم به پیشگیری از مخالفت‌های عمومی‌، ممنوع کردن رسانه‌های ضد سوری و همچنین احزاب سیاسی و تجمعات شد؛ همچنین آزار و اذیت و دستگیری رهبران مخالف بین سال‌های ۱۹۹۰ و اوایل سال ۲۰۰۰ نیز در دستور کار این سرویس قرار گرفت.

رفیق حریری، تاجر شناخته شده لبنانی به سیاست روی آورد و به عنوان نخست‌وزیر، تلاش‌های بسیاری برای بازسازی بیروت پس از جنگ داخلی، انجام داد. او اغلب با رژیم دمشق اختلاف داشت. زمانی‌ که سوریه، حریری را تحت فشار گذاشت تا دوره ریاست جمهوری امیل لحود، رئیس‌جمهور طرفدار سوریه، را در اواخر ۲۰۰۴ تمدید کند، حریری تصمیم به کناره‌گیری از قدرت گرفت. کمتر از ۴ ماه بعد، در ۱۴ فوریه سال ۲۰۰۵، حریری و ۲۰ نفر دیگر که همراه او بودند در اثر بمبی که در اتومبیل آنها کار گذاشته شده بود، کشته شدند.¹ این واقعه سیاسی شبیه زمین لرزه‌ای برای فوران کردن گسترده مخالفت عمومی‌ بود، واقعه‌ای که تحت عنوان «انقلاب سرو» از آن یاد می‌‌شود.

اهداف و مقاصد

کنشگر انقلاب سرو، اسما‌ آندروس، که مرگ حریری را عامل اصلی‌ تغییر می‌‌داند، می‌‌گوید: «اینها فکر می‌‌کنند که هستند؟ منظورم این است که شما نمی‌‌توانید وسط روز بیایید در نقطه مرکزی شهر و چنین شخصیت مهم و دیگر افرادی که در سر راهتان هستند‌ را بکشید و به راحتی‌ فرار کنید.»²

علی‌‌رغم تاریخ سیاسی خونین لبنان، انقلاب سرو مسیر بدون خشونت مبارزه مدنی را برای رسیدن به ۴ هدف برگزید: ۱. استعفا دولت حاکم لبنان، ۲. عقب‌نشینی نیروی نظامی سوریه، ۳. تشکیل دادگاه بین‌المللی سازمان ملل متحد برای تحقیق درباره مرگ حریری، ۴. استعفای سران سرویس‌های اطلاعاتی‌.³

در روز ۱۵ فوریه، تنها ۲ روز پس از ترور حریری، صد و پنجاه هزار نفر از طرفدارانش در مراسم تشییع جنازه وی شرکت کردند در حالی‌ که این شعار را سر می‌‌دادند: «سوریه باید بیرون برود».⁴ در روز ۲۱ فوریه طی‌ بزرگترین حرکت بدون خشونت در تاریخ لبنان، بیست هزار کنشگر در راهپیمایی عظیمی‌ از هتلسنت جورجس، جایی‌ که حریری کشته شده بود، تا میدان شهدا در مرکز بیروت، شرکت کردند.⁵ پس از آنکه تظاهرات به صورت منظمی ادامه پیدا کرد، حدود پانصد کنشگر جوان در میدان شهدا برای بیشتر از ۲ ماه چادر زده و استقرار یافتند به طوری که آن منطقه تحت عنوان «کمپ آزادی» شناخته شد.⁶

با توجه به گستردگی اعتراضات که به بیست و پنج هزاررسیده بود، دولت اعلام کرد که تظاهرات در روز ۲۷ فوریه باید سرکوب گردد. اما به نشانه رویکرد صلح‌طلبانه اعتراضات، معترضین بر سر اسلحه سربازان لبنانی که برای انهدام کمپ آزادی در میدان شهدا اعزام شده بودند، گل گذاشتند.⁷ روز بعد، نخست‌وزیر حامی‌ سوریه، عمر کرامی، استعفا داد. پس از اعلام این خبر، تظاهرکنندگان در میدان شهدا به پایکوبی پرداخته و این شعار را سر می‌‌دادند «کرامی ساقط شده، نوبت شما هم خواهد رسید، لحود و بشار!»⁸

تنها چند روز بعد، ۲ مارس، بشار اسد، رهبر سوریه، اعلام کرد که پس از ۳۰ سال اشغال، نیرو‌های سوریه از خاک لبنان به طور کامل عقب‌نشینی خواهند کرد. در پاسخ به این حرکت، حزب‌الله، تظاهراتی را در روز ۸ مارس با حضور نیم میلیون نفر برای حمایت از رژیم سوریه سازماندهی‌ کرد.⁹

پنج روز بعد، در روز ۱۴ مارس، گروه مخالف با حضور یک میلیون لبنانی در میدان شهدا پاسخ متقابل دادند. آنها برای این حرکت وسیع مردمی، از پیامک، اینترنت و تلویزیون استفاده کردند.¹⁰

رهبری

اسما‌ آندروس که تا زمان مرگ حریری تنها رییس دفتر (برنامه‌ریز فعالیت‌های) او و از جریانات سیاسی به دور بود، به طور ناگهانی وارد عمل شد و اعتراضی را مبنی بر عقب‌نشینی سوریه از کمپ آزادی، تدارک دید. او برای سازمان‌دهی‌ «تاریک‌خانه» تلاش زیادی کرد، گروه موقتی شامل رهبران سیاسی، متخصصین استراتژی و روابط عمومی‌ که انقلاب سرو را برنامه‌ریزی کرده و به جلو بردند.¹¹ یکی‌ از اعضای گروه، صالح فروک، مدیر کل انجمن بیروت برای توسعه اجتماعی، نقش این گروه را در اعتراضات چنین عنوان می‌‌کند «ما باید فکر می‌‌کردیم: چه کاری انجام دهیم؟ از چه کسی‌ حمایت کنیم؟ چگونه این کار را انجام دهیم؟ چگونه جوانان کمپ را حمایت کنیم؟ ما باید مطمئن می‌‌شدیم که به اندازه کافی‌ شعار و پلاکارد‌ موجود است. این اتاق (تاریک خانه) آشپزخانه سیاسی- تدارکاتی بود. ما بحث می‌‌کردیم که چگونه باید این حرکت تا رسیدن به هدف (بیرون کردن سوریه) ادامه پیدا کند.¹²

فضای مدنی

از وقوع جنگ داخلی‌ ۱۹۷۵، فرقه‌گرایی سیاسی همراه با خشونت میان مسیحیان مارونی، سنّی‌ها و شیعیان، آسیب‌های زیادی به لبنان رسانده است. اگرچه انتظار می‌‌رفت توافق‌نامه ۱۹۸۹ طائف، منجر به توازن قدرت گردد، طرح تقسیم قدرت در سطوح عالی‌ مملکتی و از جمله پارلمان بین گروه‌های مذهبی‌ مختلف با شکست مواجه شد. همچنین، استقرار نیرو‌های اطلاعاتی‌ سوریه در لبنان، توانایی‌ سوریه را برای اداره سیاست لبنان افزایش داد و حمایت خویش را میان گروه‌های سیاسی تشنه قدرت بهبود بخشید. بازداشت خودسرانه مخالفین سیاسی و روزنامه‌نگاران مستقل که در فضای خفقان رسانه‌ای فعالیت می‌‌کردند، توسط نیرو‌های امنیتی لبنان و گروه‌های شبهه نظامی مورد حمایت سوریه، بسیار متداول بود. حدود ۳۰ سال بود که رژیم سوریه، مردم لبنان را از حقوق انسانی‌‌شان محروم می‌‌کرد، اما پس از قتل حریری، خشم عمومی‌ بر ترس از دستگاه اطلاعاتی‌ سوریه چیره شد.¹³

 پیام و مخاطب

به منظور اعلام یک پیام ملی‌ متحد، خواسته‌های مخالفین، سمبل‌ها و شعار‌ها می‌‌بایست یک تصویر جامع متحد را منعکس کنند. نورا جنبلاط –همسر ولید جنبلاط، رهبر دروزی‌های لبنان و عضو «تاریک‌خانه»- هزاران پرچم لبنان و روسری سفید و قرمز را برای تظاهرکنندگان سفارش داد و از آنها خواست که هویت لبنانی خود را با پرچم ملی‌ خود در آغوش بگیرند.¹⁴ شرکت روابط عمومی «کوانتوم کامیونیکیشنز»‌ و رئیس آن، الیاس خوری، تصمیم گرفت که انقلاب را با علائم و پوستر‌های سفید و قرمز، تحت عنوان «استقلال ۰۵» متمایز کند. بنابر گفته خوری «۰۵» نشان‌دهنده مهلت عقب‌نشینی نظامیان سوریه می‌باشد.¹⁵ این نشانه‌ها تبدیل به یادبودی از این حرکت گشت که طی‌ آن عقب‌نشینی سوریه و تقویت اتحاد و ملی‌گرایی لبنان دنبال می‌شد. لبنانی‌ها واژه خاصی‌ را برای این حرکت ابداع کردند؛ ۴ روز پس از مرگ حریری، سمیر فرنگیه، سخنگوی اعضای گروه مخالف سیاسی، این اعتراضات را تحت عنوان «انتفاضه برای استقلال» یاد کرد.¹⁶

 فعالیت‌های فراگستر

پیام یکپارچه مخالفین، تلاش جدیدی را برای متحد کردن گروه‌های مختلف جامعه به نمایش گذارد. حرکت مشابهی نیز از سوی جامعه بین‌المللی صورت گرفت به طوری که اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد، اجرای کامل قطعنامه ۱۵۵۹ را برای عقب‌نشینی نیرو‌های سوریه از لبنان و خلع سلاح حزب‌الله خواستند. علاوه بر سخنان بوش و شیراک، آلمان، روسیه و مصر نیز عقب‌نشینی سوریه را خواستار شدند. در منطقه نیز چنین حمایت‌هایی‌ مشاهده گردید به طوری که پادشاه عربستان سعودی، عبدالله، از رئیس‌جمهور سوریه، بشار اسد خواست تا نیرو‌هایش را از لبنان بیرون کند.

 با توجه به نقش فشار‌های بین‌المللی در درگیری‌های مدنی در چنین سطح گسترده‌ای، تظاهرکنندگان سعی‌ کردند تا توجه هر دو مخاطبین داخلی‌ و بین‌المللی را از طریق نشانه‌ها و پوسترها که به زبان‌های انگلیسی‌ و عربی بود‌، جلب نمایند.¹⁷ در اوج اعتراضات بیروت، تظاهرات مشابهی‌ نیز از سوی مردم لبنان در سرتاسر دنیا، از جمله پاریس، لندن و سیدنی با حضور بیش از ده هزار نفر در حمایت از انقلاب سرو برگزار شد.¹⁸

سوریه عقب‌نشینی خود را در اواخر مارس آغاز کرد و تا اواخر آوریل ۲۰۰۵، چهارده هزار نیرو را خارج کرد. در حالی‌ که لبنان هنوز در تلاش برای دموکراسی است، انقلاب سرو ثابت کرد که یک حرکت مدنی بدون خشونت در خاورمیانه می‌‌تواند نیروی کافی‌ برای حرکت داخلی‌ و حمایت بین‌المللی را در تقابل با قدرت سیاسی در عالی‌‌ترین سطح خود حتی در فاسد‌ترین رژیم‌ها به وجود آورد.