بینش و انگیزه

با مشاهده فضای باز سیاسی که در اواخر دهه هشتاد میلادی در اتحاد جماهیر شوروی توسط میخائل گورباچف به مرحله اجرا درآمده بود، بسیاری از چینی‌ها به این فکر افتادند که به اصلاحاتی نظیر آن در کشور خود جامه عمل بپوشانند. با فروپاشی دیوار برلین در ماه نوامبر سال ١٩٨٩ میلادی، رویدادی که به مثابه فروریزی امپراتوری اتحاد شوروی بود، امید چینی‌ها به وقوع دگرگونی‌های ژرف و بنیادین در کشور خود، با انگیزه‌ای مضاعف پیگیری شد. در پی عدم ارائه اصلاحاتی که چینی‌ها در انتظارش بودند از سوی رهبری کمونیست این کشور، بیش از صد هزار نفر از چینیان با گردهمایی در میدان تیان‌آن‌من در پایتخت چین، در ژوئن ١٩٨٩، رویدادی را رغم زدند که به واقعه چهارم ژوئن ٨٩ معروف شده است.¹ در پی این رویداد و پس از آن که نظام سیاسی چین با اتکا به نیروهای نظامی و امنیتی خود به خاموش کردن این اجتماعات متوسل شد، مخالفان چینی بخش عمده‌ای از دهه‌های ٩٠ و ٢٠٠٠ میلادی را به یافتن راهبردهای مناسب برای اعلام اعتراض خود به نظام سیاسی این کشور اختصاص داده و به جستجو و سازماندهی راهکارهای دگرگونی دموکراتیک پرداختند.

رهبران گردهمایی‌های اعتراضی میدان تین آن من، با درک کاستی‌های نظری مارکسیسم و تنگناهایی که اینگونه نظریه‌ها برای آنان از دیدگاه فکری و سیاسی ایجاد می‌کرد، به بازسازی قالب‌های نظری خود در رابطه با مردم‌سالاری و در بستر نوین جهانی پس از جنگ سرد برخاستند. در ادامۀ چنین فرآیندی بود که در بهار سال ٢٠٠٨ میلادی، لیو گزایبو²، روشنفکر ٥٤ ساله، فعال حقوق بشر و عضو انجمن مستقل قلم چین و متولد سال ١٩٥٥، به همراه گروهی از همفکران خود، دست به کار تهیه و تدوین منشوری زد که ملهم از منشور ٧٧ چک بود.³ منشور فوق که در ماه ژانویه سال ١٩٧٧، در جمهوری سویالیستی خلق چکسلواکی از سوی واسلاو هاول⁴، نویسنده، فعال سیاسی و روشنفکر این کشور و گروهی از یاران او به رشته تحریر درآمده بود، ابتکاری بود مدنی، که کنشگران حقوق بشر چک، در رابطه با بنیاد ملی مردم‌سالاری⁵ در آمریکا، در پی آن بودند. این منشور از حاکمان کمونیست جمهوری چکسلواکی در آن زمان می‌خواست تا به تمامی موازین مندرج در کلیه معاهدات بین‌المللی حقوق بشر و مصوبات سازمان ملل متحد در این زمینه گردن نهند. همانند منشور اولیه معروف به ٧٧، که از طرف بسیاری از کنشگران مدنی چک به امضاء رسیده بود، معادل چینی آن یا منشور ٠٨ ⁶، خواهان آن بود که مقامات رسمی نظام کمونیست کشور خود را به قبول و تصویب میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی⁷، وادار سازد. با این حال، منشور چینی، بر خلاف معادل چک، تلاش بر آن داشت تا فعالیت‌ها و خواست‌های خود را به چهارچوب قانون اساسی آن کشور محدود ساخته تا بتواند راه را برای اصلاحات معنی‌‌دار در چین هموار سازد.

سرانجام، در دهم ماه دسامبر سال ٢٠٠٨ میلادی و همزمان با شصتمین سالگرد اعلامیه جهانی حقوق بشر، ائتلافی مرکب از ٣٠٠ شهروند بنام چینی، در پاسخ به پایمال شدن موازین حقوق بشر در آن کشور و در اعتراض به تجاوزهای پی ‌در ‌پی حکومت‌گران در این زمینه، متنی را منتشر می‌کنند که به منشور ٠٨ معروف شده و در طی آن خواهان برقراری نظام چندحزبی، رسانه‌های آزاد و استقلال قوه قضائیه در چین می‌گردند.

اهداف و مقاصد

منشور ٠٨، به ویژه با توجه به این واقعیت که بسیاری از مخالفان نظام سیاسی چین در ١٩٨٩، در طی کشتار میدان تین آن من جان خود را از دست داده بودند، گام و درخواست بی‌باکانه‌‌ای بود از سوی ادامه‌‌دهندگان راه آنان برای دست یافتن به اصلاحات دامنه‌‌دار سیاسی و اقتصادی. تاریخ انتشار این منشور نیز خالی از اهمیت و نکته‌سنجی نیست. تدوین‌کنندگان آن با علم به اینکه همزمانی شصتمین سالگرد اعلامیه جهانی حقوق بشر و بیستمین سالروز کشتار تین آن من، در چهارم ماه ژوئن از یک سو، با پنجاهمین سالگرد تبعید دالایی لاما، رهبر مذهبی بودائیان تبتی در دهم ماه مارس و شصتمین سالروز برپایی جمهوری خلق چین در یکم اکتبر آن سال، از سوی دیگر، می‌رفت تا موقعیت مناسبی را برای دگرگونی‌های معنی‌دار سیاسی در این کشور فراهم آورد، ماه دسامبر سال ٢٠٠٨ را برای انتشار منشور خود، در انتخاب و تصمیمی راهبردی، هدف قرار دادند.

هدف کلی جنبش منبعث از منشور ٠٨، تضمین الحاقیه‌های قانون اساسی مبنی بر رعایت موازین حقوق بشر و آزادی‌های بنیادین و حکومتی مردم‌سالار و پاسخگو در چین است. همچنان که در منشور مذکور آمده است، «تضمین حقوق بشر، نه تنها اهم اهداف یک حکومت را تشکیل می‌دهد که پایه و اساس مشروعیت اقتدار عمومی آن نیز به شمار می‌رود؛ از این گذشته، تضمین حقوق بشر از بایسته‌هایی ماهوی سیاست «اول مردم» است، سیاستی که بر مبنای آن اولویت در هر کار و در هر اقدامی از سوی حکومت بر پایه حقوق و منافع مردم بنا شده است». همچنین، منشور ٠٨ خواهان تقسیم قوا، مردم‌سالاری مبتنی بر قانون، استقلال قوه قضائیه، انتخابات برای گزینش سمت‌های حکومتی در کشور شد.

با وجود اینکه هیچ‌گونه اشاره مستقیمی به وقایع ژوئن ١٩٨٩ و سرکوب خونین آن در این منشور نشده بود، دو اصل از اصول مندرج در آن، به طور خاص به خواست‌هایی در رابطه با پایمال شدن حقوق بشر و رویداد تیان‌آن‌من بود. ترمیم زیان‌هایی که افراد مختلف و خانواده‌های آنها در پی تعقیب و سرکوب‌های سیاسی از سوی دولت دیده بودند، عاجل‌‌ترین خواستی بود که در این رابطه در منشور ٠٨ درج شده بود. علاوه بر این، آزادی زندانیان سیاسی و کسانی که به خاطر عقاید خود محکوم شده بودند؛ برپایی کمیسیون حقیقت‌یابی⁸ برای یافتن حقایق در رویدادهای تاریخی، تعیین مسئولیت‌ها و اجرای عدالت، از جمله درخواست‌هایی بود که در منشور ٠٨ عنوان شده بود. این منشور، همچنین خواهان آن بود که نظارت دولتی بیشتری بر نیروهای نظامی به اجرا گذاشته شده و بی‌طرفی سیاسی کارکنان نیروهای انتظامی و امنیتی نیز تضمین گردد.

در دیگر زمینه‌ها نیز، خواست‌هایی در ارتباط با اصلاحات لازم در عرصه‌های اقتصادی، مالیاتی و زیست‌محیطی در منشور ٠٨ به رشته تحریر درآمده بود. برخی از این خواسته‌ها بیشتر جنبه مدنی داشت. از آن جمله می‌توان به خواست بانیان منشور در رابطه با برقراری نظام تأمین اجتماعی فراگیر در چین، رعایت حقوق مالیات‌دهندگان و پاسداری از محیط زیست و احترام به موازین توسعه پایدار⁹، اشاره کرد. همزمان با این تقاضاهای مدنی و سیاسی، پایه‌گذاران منشور ٠٨، خواهان تحولی جدی در نظام اقتصادی حاکم شده و دگرگونی و بازسازی آن را بر پایه بازار آزاد، از مقامات حکومتی چین خواستار شده بودند.

رهبری

اگرچه نویسندگان منشور ٠٨، از درج نام‌های خود در این متن خودداری ورزیده‌اند (چه از روی پایبندی به روح متن، که آن را منشوری باز و در دسترس تمامی اعضای جامعه مدنی و فعالان سیاسی می‌داند و چه از زاویه صلاحدیدهای امنیتی)، اغلب دست‌اندرکاران لیو گزایبو را نویسنده اصلی این بیانیه محسوب می‌دارند.

لیو سابقه ‌دو دهه مبارزه صلح‌جویانه و فعال را علیه نقض حقوق بشر شهروندان توسط حکومت چین یدک می‌کشد. شیائوبو پس از تدریس در دانشگاه‌های ایالات متحده و اروپا به چین بازگشت تا به جنبش دموکراسی 1989 بپیوندد. او در طی اعتراضات میدان تین آن من در سال 1989، یک اعتصاب غذا در حمایت دانشجویان معترض به راه انداخت. لیو شیائوبو به عنوان یک استاد برجسته‌ دانشگاه و رئیس مرکز بین‌المللی قلم چین، حتی پیش از بازداشت وی در روز 8 دسامبر سال 2008 میلادی، یعنی دو روز پیش از انتشار منشور 08، از شهرتی قابل توجه در داخل چین و در سطح جهانی برخوردار بود. شیائوبو پیش از محکومیت یک «بیانیۀ نهایی» صادر کرد که در آن کارهای خود برای تغییر جامعۀ چین را با جزئیات بیان کرد و اعلام داشت: «من به خاطر سخن گفتن محکوم شده‌ام. آزادی بیان بنیاد حقوق بشر، منبع انسانیت و مادر حقیقت است. محدود کردن و سد کردن آزادی بیان، نقض حقوق بشر، خفه کردن انسانیت و سرکوب حقیقت است.»¹⁰ وی از تاریخچه مبارزاتی طولانی‌ برخوردار است که در آن میان مقاومت فعال در برابر اقدامات زورگویانه حکومت کمونیست چین و حضور در اجتماعات اعتراضی میدان تین آن من را می‌توان نام برد.

در میان ٣٠٠ امضاء‌کننده این منشور، به غیر از لیو گزایبو، می‌توان به نام برخی اساتید دانشگاه، روشنفکران، فعالین سیاسی و مدنی، کارگران، نویسندگان و برخی از اعضای سابق حزب حاکم نیز اشاره کرد. فهرست امضاء‌کنندگان این منشور، شامل افراد بنامی است که می‌توان در این میان به شخصیت‌های زیر اشاره داشت: ژانگ زوهویا¹¹، از اعضای سابق شاخه جوانان حزب حاکم، که در اعتراض به سرکوب خونین میدان تیان‌آن‌من در ژوئن ١٩٨٩، از سمت خود کناره‌گیری کرد و در پی آن برای مدتی بازداشت شد تا سرانجام چند روز پیش از انتشار منشور ٠٨ از زندان آزاد شد؛ تسرینگ هوئوسِر¹²، وبلاگ‌نویس مشهور تبتی؛ بائو تونگ¹³، عضو سابق حزب حاکم که همان سال در اعتراض به توزیع شیرهای مسموم، در پوزش‌خواهی و «اصلاح اشتباهی که ٦٠ سال پیش از آن در پیوستن به حزب کمونیست مرتکب شده بود»، منشور ٠٨ را امضا کرد؛ و سرانجام لی داتونگ¹⁴، روزنامه‌‌نگار و عضو پیشین هیأت تحریریه روزنامه جوانان چین.¹⁵

فضای مدنی

از زمانی که حزب کمونیست، سلطه خود را بر فلات قاره چین در سال ١٩٤٩ میلادی گسترد تا به امروز، موارد بی‌شمار سرکوب و پایمالی حقوق بشر را در کارنامه شصت ساله خود به ثبت رسانده است. بر اساس گزارش سالانه بنیاد آمریکایی «خانه آزادی» تحت عنوان «گزارش وضعیت آزادی در جهان در سال ٢٠٠٩»، «حکومت چین در سال ٢٠٠٨ میلادی محدودیت‌های اعمال شده بر نویسندگان فضای مجازی، حقوق‌دانان، کنشگران مدنی و سیاسی، کارگران مهاجر و افرادی که با طومارنویسی تلاش داشته‌‌اند تا صدای اعتراض خود از ستمی که از سوی مقامات محلی بر آنان روا داشته می‌شود را به گوش سران حکومت مرکزی برسانند، گسترش داده است».

در کنار نظام حاکم بر ایران، نظام کمونیست چین، طبق گزارش فوق در میان سرکوبگران آزادی اینترنت، در رده دوم، در جهان قرار گرفته است. بر پایه افشاگری‌های یانگ جیان‌لی¹⁶، کنشگر مدنی چینی، «شرکت آمریکایی جستجوگر اینترنتی گوگل، متوجه می‌شود که حکومت چین از راه سامانه گوگل‌میل، سال‌ها تلاش کرده است تا به داده‌های خصوصی فعالین چینی و شبکه‌های ارتباطی و مدنی و اجتماعی آنان دسترسی پیدا کند». نهادهای امنیتی و اطلاعاتی کمونیست در چین، طی این مدت سعی کرده‌اند تا با استفاده از پیچیده‌‌ترین سامانه‌های موجود به نظارت، شنود و ممیزی شبکه‌های مجازی و تلفن همراه، اقدام ورزیده و با بازداشت بیشترین تعداد افراد در سطح جهان به جرم فعالیت‌هایشان در فضای مجازی، تنها تا نیمه سال ٢٠٠٨ میلادی، ٤٩ تن از کنشگران اینترنتی را زندانی کرده است.

با وجود افزایش فعالیت‌های سازمان‌های مدنی غیردولتی و تقاضاهای پی‌ در پی آنان برای اصلاحات فراگیر در چین، حکومت این کشور همچنان از مصالحه در کاستن محدودیت‌های گردش اطلاعات داخلی و خارجی و نیز از قبول کمترین میزان اصلاحات، حتی در سطوح محلی، شانه خالی می‌کند. نظام کمونیست چین، با اتکا به قانونی مبهم تحت عنوان قانون اسرار دولتی¹⁷، بازداشت و حبس هر فردی را که بدون اجازه مقامات حزب کمونیست، به فعالیت‌های سیاسی و مدنی روی آورد، مشروعیت بخشیده و جامه قانونی می‌پوشاند. گروه‌ها و سازمان‌های مخالف نیز، همچون حزب مردم‌سالاری چین¹⁸ و اعضای آن و نیز روزنامه‌نگاران این کشور، تحت عنوان «برانداز» و «اقدام علیه نظام»¹⁹، مرتب بازداشت و زندانی می‌شوند. بر اساس گزارش‌های بنیاد دوئی‌هوئا²⁰، از ٢٠٠٧ تا ٢٠٠٨ با ١٦٢٣ زندانی سیاسی جدید، تعداد بازداشت‌های سیاسی نسبت به سال قبل دو برابر افزایش داشته است. در نبود آمارهای دقیق در زمینه اعدام‌ها در این کشور و بر پایه گزارش‌های سازمان عفو بین‌الملل، حکومت چین، با استفاده رو به افزایش از تزریق‌های مرگبار در سال ٢٠٠٩ میلادی، از ٧٠٠٠ محکوم به اعدام، ١٧٠٠ تن از آنان را به مجازات رسانده است.

در هشتم دسامبر ٢٠٠٨ میلادی، لیو گزایبو، تنها دو روز پیش از انتشار منشور ٠٨ و به دلیل دست داشتن در تدوین آن، بازداشت و تا پایان آن سال زندانی شد. پس از آن، وی در دسامبر ٢٠٠٩ بر پایه اتهام به «براندازی نظام» بار دیگر رسما بازداشت و تفهیم اتهام شده و در ٢٥ دسامبر همان سال، به یازده سال زندان محکوم شد. علی‌رغم تلاش بسیاری از روشنفکران، نویسندگان و فعالین حقوق بشر در سطح جهان، برای آزادی لیو گزایبو، مقامات قضایی چین، کماکان از رها ساختن وی از زندان خودداری ورزیده‌اند. علاوه بر گزایبو، بیش از ١٠٠ تن از امضاء‌کنندگان اولیه منشور ٠٨، از روز انتشار آن تا به حال، در برهه‌‌ای از زمان، بازداشت و بازجویی شده‌اند.

پیام و مخاطب

هدف جامع‌تر جنبش منبعث از منشور ٠٨، رویگردان کردن مردم از مفاهیمی همچون «مقامات مخلص و خدمتگزار و پاکدامن» و سوق دادن آنها به مفاهیمی جایگزین همچون «آزادی، مردم‌سالاری، حکومت قانون و تشویق خودآگاهی شهروندان متجددی که حقوق انسان برایشان به مثابه مقوله‌‌ای است بنیادین و مشارکت برای آنها وظیفه به شمار می‌رود». متن منشور ٠٨، پیش از هر چیز شهروندان چینی را مخاطب قرار می‌دهد، «چه مقامات رسمی این کشور و چه مردم عادی، صرف‌نظر از پیشینه آنان». هدف این متن، بسیج تمامی شهروندان چینی به سوی «مشارکت فعال در این جنبش مدنی و شهروندی است، برای ترفیع اندیشه مشارکت همگانی در دگرگون‌سازی جامعه چینی» در راستای برقراری «جامعه‌ای آزاد، مردم‌سالار و مبتنی بر قانون اساسی». این پیام به استوارترین شکل از طریق متن منشور به مخاطبین آن منتقل شد، متنی که با ارجاع مکرر به تاریخ و تمدن غنی چین، یادآور می‌شود که بازسازی پیشینه این کشور در گرو به اجرا گذاردن هر چه سریع‌تر برخی اصلاحات و برقرار ساختن آزادی‌ها در جامعه خواهد بود».²¹

فعالیت‌های فراگستر

با اینکه منشور ٠٨، موفقیت چندانی در دگرگونی رفتار حکومت چین نداشت، حکومتی که بلافاصله منشور فوق را تکفیر کرده و آن را در تضاد با قالب‌های فرهنگی، بومی و منبعث از ارزش‌های غربی قلمداد کرد، ولی انتشار این متن باعث شد تا فشارها و انتقادهای بین‌المللی نسبت به حکومت‌گران و نظام سیاسی کمونیست حاکم بر این کشور افزایش یابد.²² بدین ترتیب، تعداد بی‌شماری از نویسندگان بنام در سطح جهان، حکومت‌ها و البته شخص دالائی لاما، رهبر مذهبی ٧٥ ساله بودائیان تبتی، در نامه‌هایی جداگانه، مراتب پشتیبانی خود از این متن و اعتراض خود به بازداشت بسیاری از امضاء‌کنندگان آن را به اطلاع رهبران کمونیست چین رساندند.²³

در این میان باید متذکر شد که نقش لیو گزایبو، به عنوان رئیس مرکز قلم این کشور، در ارتقاء سطح پشتیبانی جهانی از این متن و از جنبشی که بر پایه آن رقم خورد، بی‌تردید بسیار مؤثر بوده است. متن اولیه منشور ٠٨ به زبان ماندارین منتشر و در تارنمای انجمن قلم این کشور بارگزاری شد و از این راه توانست پشتیبانی برخی از شهروندان چینی را به این جنبش جلب کند.

با وجود اینکه مقامات قضایی و امنیتی چین، همچنان به سرکوب کنشگرانی همچون لیو گزایبو ادامه می‌دهند، دیگران، همانند جیان‌لی، با استفاده از فن‌آوری در فضای مجازی و با اتکا به پشت‌گرمی‌های نهادها و شخصیت‌های خارجی در سطح جامعه بین‌الملل، کماکان به فعالیت‌های خود در این زمینه و افزایش نوشته‌های خود در عرصه مجازی ادامه داده و به برقرارسازی پل‌های ارتباطی با کنشگرانی که هنوز در برون‌ مرز به سر می‌برند، مشغول می‌باشند. همان‌طور که جیان‌ لی می‌گوید، «هر سال که می‌گذرد، ما به ارتقا سطح فعالیت‌های خود ادامه داده… تبادل واقعی افکار… و شبکه‌سازی ارتباطات و حلقه‌های دوستی را در راستای برپایی و استحکام جبهه‌‌ای منسجم و متحد برای پیش بردن مردم‌‌سالاری و دگرگونی در چین، دنبال می‌کنیم».²⁴

جامعه ‌بین‌المللی فشار خود بر چین را جهت آزادی شیائوبو افزایش داده و با اعطای جایزه‌ صلح نوبل ٢٠١٠ به وی، از این دولت می‌خواهد امکان آزادی بیان بیشتری برای وی فراهم کند. خواست بین‌المللی برای آزادی این دارنده‌ جایزۀ نوبل، با یک نامه‌ اخیر که توسط اعضای بازنشسته‌ حزب کمونیست چین امضا شده، تکمیل شده است. آنها از دولت چین می‌خواهند سانسور را کنار بگذارد.²⁵ دولت چین تصمیم کمیته‌ نوبل برای اعطای جایزه‌ صلح نوبل به شیائوبو، تشویق جامعه‌ بین‌الملل و نامه‌ نخبگان پیشین سیاسی مبنی بر حمایت متداوم از ارزش‌های مطرح شده در منشور 08 را به سختی مورد انتقاد قرار داده است.