در هر زندان یا موسسه‌ای، واحدی با عنوان «واحد اصلاح و تربیت» ایجاد می‌شود و یکی از وظایف این واحد برنامه‌ریزیِ امور آموزشی، فرهنگی، تربیتی، مذهبی، هنری، ورزشی، حرفه‌آموزی و اشتغال زندانیان است. بر اساس بند پ ماده ۷ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، هدف از برنامه‌ریزی، این است که زندانی در زندان با استفاده از این امکانات، توانمند و آماده خروج از زندان و حضور در جامعه شود. برنامه‌های اصلاحی و تربیتی شامل دوره‌های آموزشی مذهبی، مهارت‌های اساسی زندگی، روانشناسی و برنامه‌های فرهنگی و تربیتی، آموزه‌های قرآنی، نهج‌اللاغه، نماز و مواردی از این دست می‌شود. طبق ماده ۸۴ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، استفاده زندانیان از برنامه‌های فرهنگی، ورزشی، هنری سیمای زندان – یعنی کانال تلویزیونی آموزشی که رئیس زندان مکلف به راه‌اندازی آن است – یا «واحد سمعی و بصری» زندان، استفاده از مجلات، نشریات و محصولات آموزشی، فرهنگی، هنری و ورزشی مجاز – که باید به صورت رایگان در اختیار زندانی قرار بگیرد – هم بخشی از برنامه‌های اصلاحی و تربیتی است. بخش دیگری از برنامه‌های اصلاحی و تربیتی، مربوط به سوادآموزی و ادامه‌تحصیل زندانی است. زندان باید امکان سوادآموزی و ادامه‌تحصیل زندانی – از مقطع ابتدایی تا مقاطع عالی دانشگاهی – را با هماهنگی وزارت‌خانه‌های مربوط فراهم کند. شرکت در کلاس‌های «نهضت سوادآموزی» هم یکی دیگر از بخشهای برنامه‌های اصلاحی و تربیتی است. حضور مددجویان بیسواد زیر ۱۸ سال – یعنی کودکانی که در کانون اصلاح و تربیت نگهداری می‌شوند – در کلاس‌های نهضت سوادآموزی الزامی است. بر اساس مواد ۸۱ تا ۸۸ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور، در سایر موسسات مثل زندان‌ها، حضور زندانیان زیر ۶۰ سال که بیسواد هستند، در کلاس‌های نهضت سوادآموزی الزامی است. الزامی‌بودن حضور در کلاس‌های نهضت سوادآموزی به معنی اجبارِ زندانی یا مددجو به حضور در این کلاس‌ها یا تنبیه او به خاطر عدم حضور در کلاس‌ها نیست، بلکه عدم حضور موجب می‌شود که مددجو یا زندانی امتیازهایی که در آئین‌نامه مقرر شده – مثل مرخصی ارفاقی، ملاقات حضوری – را از دست بدهد یا از آن‌ها محروم شود. در آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی، پیش‌بینی شده است که برای شرکت زندانی در برنامه‌های اصلاحی و تربیتی و برای نتایج حاصل از شرکت او در این برنامه‌ها، نمرهایی در نظر گرفته شود.
