بینش و انگیزه

در روز ۱۴ ژانویه ۲۰۱۱، جهان عرب در نهایت حیرت، اعتراضات گروهی مردم و فرار رئیس‌جمهور تونس، بن‌ علی‌، را به خود دید. برای نخستین بار در تاریخ مدرن، یک حاکم عرب توسط مردم سرنگون شده و مردم منطقه خاورمیانه به قدرت خویش برای ساختن سرنوشت خویش ایمان پیدا می‌‌کنند. یک وبلاگ‌نویس می‌‌گوید: «مردم تونس یک نمونه برای جهان عرب هستند- دیگر دیکتاتور نمی‌خواهیم!»¹

در مصر، خشم عمومی‌ به خاطر شرایط اقتصادی نامساعد، فساد فراگیر، عدم توجه دولت، سیاست خارجی‌ نادرست و سرکوب سیاسی در دوران ۳۰ ساله ریاست جمهوری مبارک، شدت گرفته بود. بسیاری از مردم مصر از بیکاری، تورم، افزایش بی‌‌رویه قیمت مواد خوراکی و سطح پایین زندگی‌ رنج می‌‌بردند؛ در واقع بیش از ۴۰ درصد مردم با کمتر از ۲ دلار در روز زندگی‌ می‌‌کردند.² درعین حال، پس از گذشت سال‌ها از تقلب انتخاباتی، رژیم از جانب حزب دموکراتیک ملی‌ حاکم با تقلب، نتیجه انتخابات پارلمانی نوامبر ۲۰۱۰ را از آن خود نمود.³

در همین زمان، وبلاگ‌نویس‌ها از اینترنت جهت سند سازی موارد نقض حقوق بشر و اطلاع‌رسانی در خصوص خشونت پلیس استفاده می‌‌کردند. در ژوئن ۲۰۱۰، زمانی‌ که یک جوان مصری به نام خالد سعید، در نتیجه ضرب و شتم نیروهای پلیس در اسکندریه جان خود را از دست داد، کنشگران تصاویر او را در اینترنت پخش کردند و یک صفحه در فیسبوک به نام «ما همه خالد سعید هستیم» را ایجاد نمودند. این حرکت توانست به سرعت، حمایت‌های عمومی‌ را جلب کرده و اخبار آن را در سطح جهان انتشار دهد.⁴ گروه‌های مخالف مانند کفایة و جنبش جوانان شش آوریل نیز اعتراضاتی را شکل داده و شبکه‌های آن‌لاین را از طریق فیسبوک، توییتر و وبلاگ‌ها راه انداختند. در نهایت، پس از خیزش مردم تونس، جوانان مصری تصمیم گرفتند برای تغییرات دموکراتیک در کشور، از فرصت استفاده کنند.

در روز۲۰ ژانویه، ۳۰ نفر از رهبران این گروه‌ها مانند کفایة، جوانان شش آوریل و دیگر گروه‌های جناح چپ در قاهره، یکدیگر را ملاقات کردند تا تظاهرات عمومی‌ علیه رژیم را سازمان‌دهی‌ کنند.⁵ گروه «ما همه خالد سعید هستیم» که در ارتباط نزدیک با سازمان‌دهندگان بود، خبر تظاهرات را برای روز ملی‌ پلیس، ۲۵ ژانویه، منتشر کرد.⁶ گروه چنین اعلام کرد که «اعتراضات گسترده ما در روز ۲۵ ژانویه آغاز یک پایان خواهد بود، پایان سکوت و تسلیم … و آغاز یک برگ تازه». «ما خواهان حقوق خویش هستیم و زین پس دیگر سکوت نخواهیم کرد.»⁷

طبق برنامه، هزاران اعتراض‌کننده در مرکز شهر قاهره، میدان تحریر، جمع شدند. آنها می‌‌گفتند: «ما اینجا را ترک نخواهیم کرد تا زمانی‌ که خواسته‌هایمان برآورده شود.»⁸ اگرچه پلیس شورش، تظاهرکنندگان را آن شب متفرق کرد، اما میدان تحریر تبدیل به یک سمبل انقلابی‌ شد، مرکز معترضان مصری که هفته‌ها، روز و شب در آنجا جمع می‌‌‌شدند و خواهان تغییر بودند.

اهداف و مقاصد

«سرنگونی رژیم»، شعار اصلی‌ تظاهرکنندگان بود. برکناری مبارک اولین خواسته آنها بود. آنها همچنین خواستار پایان بخشیدن به «وضعیت اضطراری» بودند که به رژیم اجازه سرکوب را طی‌ چند دهه داده بود. خواسته دیگر، انحلال هر دو مجلس پارلمان و تشکیل دولت موقت جدید بود. معترضان، خواستار انتخابات آزاد و عادلانه برای یک پارلمان جدید بودند که نمایندگان آن قانون اساسی‌ را اصلاح کنند تا به آنها امکان اصلاحات انتخاباتی ماهوی را بدهد. در نهایت مصری‌ها خواهان اجرای عدالت از طریق دستگاه قضایی سالم برای تمامی قربانیان رژیم بودند.⁹

به منظور دستیابی به این اهداف، معترضان مواردی را در راس کار خود قرار دادند که عبارت بودند از گرفتن کنترل ساختمان‌های دولتی، همراه کردن ارتش و پلیس با خود و محافظت از تظاهرکنندگان.¹⁰ معترضان چند روز پس از اعتراضات ۲۵ ژانویه، اعتراض دیگری را برای روز ۲۸ ژانویه با عنوان «روز خشم» تدارک دیدند تا در این روز، خشم مردم مصر را نسبت به فساد، شرایط سخت زندگی‌ و بی‌‌عدالتی ابراز کنند.¹¹ کنشگران، راهنمایی را تحت عنوان «چگونه هوشمندانه مبارزه کنیم» به همراه مسیر‌های تظاهرات، تاکتیک‌های همکاری، لیست لباس‌هایی‌ که باید پوشیده شود، ابزار محافظت در مقابل گاز اشک‌آور و استراتژی لازم برای جذب مردم به اعتراضات، پخش کردند. معترضان توانستند از دست پلیس رهایی یابند با این روش که نه در مکان‌های اعلام شده، بلکه در مناطق دیگر، مساجد و کلیساهای نزدیک، جمع می‌‌شدند.¹² با این روش، آنها توانستند جمعیت زیادی را دور یکدیگر گرد آورده و به ایستگاه‌های پلیس و ساختمان‌های دولتی وارد شوند.

در این زمان، پلیس کنار کشید، زندان‌ها باز شدند و مجرمین بیرون ریختند، در حالی‌ که غارت‌گران شروع به تخریب و غارت نمودند. بسیاری شاهد آن بودند که رژیم، خود چنین آشوبی را ایجاد نموده بود تا توجیهی باشد برای سرکوب و نشان دادن آینده مصر بدون مبارک.¹³ در غیاب پلیس، ارتش به خیابان‌ها فرستاده شد و جمعیت به آنها خوش‌آمد گفت. مردم شعار می‌‌دادند «ارتش و مردم همگی‌ یک‌دست هستند» ، «ما برادران شما هستیم».¹⁴ در حالی‌ که سربازان و معترضان در خیابان‌ها یکدیگر را در آغوش می‌‌گرفتند، رهبران نظامی همچنان از مبارک حمایت می‌‌کردند. با این حال، پس از افزایش چشمگیر تظاهرکنندگان، ارتش نیز به این نتیجه رسید که روز‌های پایانی مبارک سر رسیده و در چنین شرایطی از مردم برای سرنگونی رژیم حمایت می‌‌کردند.¹⁵

رهبری

انقلابی‌ که مبارک را به کنار کشید، از سوی جوانان آغاز شد، گروه‌های جوانی‌ مثل شش آوریل، کفایة، جناح چپ از جمله سوسیالیست‌های انقلابی‌، حامیان کاندیداتوری محمد البرادعی برای ریاست جمهوری و احزاب مخالف مانند الوفد، القعد، الکرامة و جبهه دموکراتیک. جنبش همچنین حمایت برخی‌ از چهره‌های مشهور را به خود جلب کرد، نویسندگانی چون علاء الاسوانی و أهداف سويف، بازیگرانی چون عمرو واکد و خالد، فمینیست نوال السداوی و مادر خالد سعید.¹⁶ اگرچه جوانان اخوان المسلمین نیز به معترضین پیوستند، درابتدا رهبران گروه به طور رسمی‌ با اعتراضات مخالفت نمودند و تنها پس از مدتی‌ حمایت خود را اعلام نمودند.¹⁷ در حالی‌ که اخوان المسلمین به معترضین کمک می‌‌کردند و آنها را تجهیز می‌‌نمودند، آنها نقش رهبری را در این جریان به عهده نداشتند.¹⁸ علی‌‌رغم دخالت گروه‌ها و کنشگران مدنی، یک رهبر مشخص، انقلاب را پیش نمی‌برد. ماهیت عدم تمرکز جنبش، توجه جوانانی را که از حاکمیت پس از سال‌های متمادی سرکوب ناامید شده بودند، به خود جلب کرد. جنبش به شهروندان این امکان را می‌‌داد که حرکت خویش را به دست گرفته و کمیته‌های خویش را برای حفاظت از خانه و مغازه‌هایشان اداره کنند: «ما می‌‌خواهیم به دنیا نشان دهیم که می‌‌توانیم از کشور خود محافظت کنیم و ما این امر را بدون دولت یا پلیس انجام می‌‌دهیم.»¹⁹

در نهایت مدیر گوگل، وائل غنیم، بود که به رهبر سمبولیک انقلاب تبدیل گشت. مانند یکی‌ از پایه‌گزاران صفحه فیسبوکی «ما همه خالد سعید هستیم»، او نیز در سازمان‌دهی‌ اعتراضات نقش مهمی‌ را ایفا نمود.²⁰ پس از «روز خشم» در ۲۸ ژانویه، او برای مدت ۱۲ روز زندانی شد. او فورا پس از آزادی از زندان، در یک مصاحبه زنده تلویزیونی اعلام کرد «ما همه جوانانی هستیم که این کار را به خاطر عشق به مصر انجام دادیم… من یک قهرمان نیستم. قهرمانان آنهایی‌ هستند که به خیابان‌ها ریختند، آنهایی‌ که به اعتراضات پیوستند، آنهایی‌ که زندگی‌‌شان را فدا کردند.»²¹ غنیم اظهار داشت که او تنها یکی‌ از این جمعیت عظیم است: «من می‌‌گویم که انقلاب ما مثل ویکیپدیا است… هریک از ما در ایجاد محتوای آن نقش دارد.»²²

فضای مدنی

درحالی که رژیم مبارک، تا اندازه‌ای آزادی به مطبوعات و کنشگران داده بود، اجازه ابراز عقیده راجع به موضوعاتی چون وضع سلامت مبارک، ارتش و جایگزینی پسر مبارک- ‌جمال- را نمی‌‌داد. رژیم همچنین در طی‌ انتخابات، به سرکوب دست زده بود و اراذل عامل رژیم به همراه نیروهای پلیس لباس شخصی‌ به معترضین حمله می‌‌کردند، آنها را دستگیر و حتی در مواردی شکنجه می‌‌کردند.²³ دولت مبارک از ۲۵ ژانویه به بعد، عملکرد خویش را شدت بخشیده و پلیس از نیروهای بیشتری برای سرکوب استفاده می‌‌کرد، از گاز اشک‌آور و توپ‌های آبی‌ گرفته تا گلوله‌های پلاستیکی و مهمات که علیه معترضین استفاده می‌‌شد.²⁴ در عین حال، عوامل سرکوب‌گر رژیم با دقت حمله علیه تظاهرکنندگان را با استفاده از باتون، سنگ، چاقو و بمب آغاز نمودند. در «نبرد شتر» در دوم فوریه، آنها مردم را با اسب و شتر مورد حمله قرار دادند.²⁵ در نهایت، حداقل ۸۴۰ مصری کشته شد و ۶۵۰۰ نفر زخمی.²⁶ هزاران کنشگر و تظاهرکننده نیز دستگیر و شکنجه شدند، نه تنها نیروهای امنیتی رژیم که ارتش نیز در این جریان دخالت داشت.²⁷

در یک عمل غیرمنتظره، رژیم اینترنت و موبایل‌ها را در روز ۲۶ ژانویه قطع نمود تا امکان سازمان‌دهی‌ اعتراضات و انتشار اخبار وجود نداشته باشد.²⁸ تنها امکان دسترسی‌ به تعداد کمی‌ سرور و وب‌سایت‌های داخلی وجود داشت.²⁹ در مقابل، معترضین شیوه ارتباطی‌ خود را تغییر دادند و به طور شخصی‌ به انتشار اخبار پرداخته، نسخه‌های چاپی راهنمای «چگونه هوشمندانه مبارزه کنیم» را پخش کرده و در خانه‌های رهبران جمع‌ می‌‌شدند.³⁰

در این زمان، رژیم مبارزه علیه مخالفین را از طریق رسانه‌ها آغاز کرد و آنها را به جاسوسی برای قدرت‌های خارجی‌ جهت نابودی مصر و بخشی از اتحاد غیرمحتمل میان اسرائیل، ایران، حماس و آمریکا متهم نمود.³¹ گویندگان عصبانی تلویزیون‌های رژیم، اظهار می‌‌داشتند که میدان تحریر به وسیله خارجیان انگلیسی‌زبان و اسلامی‌های مسلح، رهبری می‌‌شود.³² یکی‌ از معترضین می‌‌گوید: «آنها ما را با گلوله می‌‌کشند، جانیان را به جان ما می‌اندازند و حالا تبلیغات رسانه‌ای علیه ما راه انداخته‌اند.» و «همچنان میلیون‌ها نفر می‌آیند.»³³

پیام و مخاطب

درحالی که اعتراضات ۲۵ ژانویه در ابتدا توسط جوانان طبقه متوسط رهبری می‌‌شد، پس از مدتی‌ جنبش، تمامی گروه‌های جامعه را در بر گرفت.³⁴ کنشگران تلاش داشتند تا این پیام را به همگان برسانند «ما حقوقی داریم… و ما حقوقمان را خواهیم گرفت…»³⁵ آنها می‌‌خواستند مصر را از دست مبارک خارج کنند. وائل غنیم می‌‌گوید: «این کشور، کشور ما است و هرکس نسبت به این کشور حق دارد. شما در این کشور صدایی دارید.»³⁶ در واقع، مصاحبه تلویزیونی غنیم، نقش مهمی‌ را در گسترش اعتراضات، رساندن پیام به مخاطبین جدید و چیرگی بر نظرات مخالف، ایفا نمود.³⁷

درحالی که اینترنت، به خصوص فیسبوک، اساس تلاش‌های کنشگران بود، آنها از شعارنویسی و پخش پوستر و آگهی برای تظاهرات ۲۵ ژانویه نیز استفاده می‌‌کردند. آنها همچنین از جمع‌های خانوادگی و دوستان برای انتشار خبر بهره می‌‌بردند. همچنین کنشگران گروه‌هایی‌ را می‌‌فرستادند تا سوار تاکسی‌‌ها شده و در آنجا از طریق موبایل در مورد اعتراضات صحبت کنند تا از این طریق به رانندگان تاکسی‌ پیام‌رسانی کنند.³⁸ زمانی‌ که اینترنت به مدت ۵ روز قطع بود، کنشگران بر اطلاع‎رسانی فردی و انتشار نسخه‌های راهنما، بسیار تاکید داشتند.

به جای تمرکز بر محلات پولدارنشین، سازمان‌دهندگان، اعتراضات را از مناطق فقیرنشین آغاز کردند، جایی‌ که معترضین به دو گروه تقسیم می‌‌شدند، یک گروه که بر فعالیت نفر به نفر در کافه‌ها تمرکز می‌‌کرد و گروه دیگر که به خیابان‌ها می‌‌رفت و مردم را برای پیوستن به جنبش فرا می‌‌خواند. به جای تمرکز بر دموکراسی، آنها مسائل اقتصادی را در برنامه اصلی‌ خود قرار دادند تا حمایت بیشتری را جلب کنند. آنها شعار می‌‌دادند: «آنها گوشت می‌‌خورند و ما حبوبات».³⁹ کم کم مردم از کوچه‌ها جمع شده و به جنبش پیوستند تا اینکه گروه عظیمی‌ به خیابان‌های اصلی‌ ریختند.⁴⁰ اسما محفوظ می‌‌گوید: «همه می‌‌گفتند هیچ امیدی نیست، هیچ‌کس به خیابان‌ها نمی‌‌آید، مردم منفعل هستند، اما ترس شکسته شد.»⁴¹

فعالیت های فراگستر

قیام مصر به سرعت توجه رسانه‌های بین‌المللی را به خود جلب کرد. در آمریکا، این امر به مهم‌ترین جریان بین‌المللی طی‌ ۴ سال گذشته تبدیل گشت و ۵۶ درصد از اخبار هفته اول فوریه را به خود اختصاص داد.⁴² در تلاش برای خاموش کردن رسانه‌های بین‌المللی، پلیس و لباس شخصی‌ها خبرنگاران خارجی‌ را مورد حمله فیزیکی‌ قرار دادند و گزارشگران آمریکایی را بازداشت و مراکز شبکه خبری الجزیره را مورد حمله قرار دادند.⁴³

اما همچنان رسانه‌های بین‌المللی تصاویر الهام‌بخش مردم در میدان تحریر را پخش می‌‌کرد و بر روی توییتر، آخرین اخبار اعتراضات مصر منعکس می‌‌شد که همبستگی‌ بین‌المللی را برای مردم مصر تقویت می‌‌نمود. سرویس اینترنت اروپا خطوط اینترنت را به طور مجانی‌ در اختیار مردم مصر گذاشت؛ یک دانشجوی آمریکایی از خطوط تلفن ثابت استفاده نمود تا آخرین اخبار مصر را از دوستانش دریافت کند و بر روی توییتر بگذارد. گوگل نیز Speak2Tweet را به راه انداخت تا به مردم مصر اجازه دهد با گرفتن شماره تلفن و گذاشتن پیام، خبر مورد نظر به طور خودکار بر روی توییتر گذاشته شود.⁴⁴

درنهایت میلیون‌ها مصری با یکدیگر برای سرنگونی رژیم مبارک متحد شدند. همان‌طور که احمد ماهر می‌‌گوید: «زمانی که به اطراف خودم نگاه کردم و این همه چهره ناآشنا در تظاهرات دیدم، که همگی‌ بسیار شجاع‌تر از ما بودند- من می‌‌دانستم که اینها برای (سرنگونی) رژیم است.»⁴⁵ مبارک فکر می‌‌کرد که می‌‌تواند با دادن امتیازات ناچیز در قدرت بماند: تغییر کابینه، انتصاب نخست‌وزیر و وعدۀ عدم روی کار ماندن در قدرت. اما نیروهای نظامی از شکست مبارک در پایان دادن به آشوب، به ستوه آمده بودند؛ در حالی که‌ استعفا مبارک در روز ۱۰ فوریه انتظار می‌‌رفت، شورای عالی‌ نیروهای نظامی، بیانیه‌ای را در مشروع شناختن خواسته‌های معترضین، صادر نمود.⁴⁶ مبارک می‌‌بایست بعدازظهر آن روز، کناره‌گیری می‌کرد اما تحت تاثیر پسرش، او آخرین تلاش خود را برای حفظ قدرت نمود و عقب ننشست. معترضین و نظامیان بسیار خشمگین بودند تا اینکه سرانجام روز بعد، مبارک کناره‌گیری کرد.

مردم در مصر به پایکوبی پرداختند و شوای عالی‌ نیروهای نظامی، قدرت را در دست گرفت. شورای عالی نخست‌وزیر جدید انتخاب نمود، شورایی را برای اصلاح قانون اساسی‌ با در نظر گرفتن مقررات مربوط به انتخابات عادلانه شکل داد و رفراندومی را در خصوص اصلاحات در ماه مارس برگزار کرد. جهت پیش برد جامعه به ثبات، اکثریت مردم جواب آری دادند به: باز کردن راه انتخابات پارلمانی در سپتامبر، تهیه قانون اساسی‌ جدید و انتخابات ریاست جمهوری. مبارک در ماه ژوئن ۲۰۱۲ به اتهام فساد و قتل معترضین محاکمه شده و محکوم به حبس ابد گردید.⁴⁷

علی‌رغم آشوب و آشفتگی‌های پس از دوران مبارک، جوانان راه خود را برای ایجاد فرهنگ جدید سیاسی دموکراتیک در مصر ادامه می دهند.⁴⁸ بنا به گفته احمد ماهر «تغییر واقعی که ما درباره‌اش صحبت می‌کنیم… تغییر رژیم و تغییر قواعد بازی سیاسی است. تغییر مورد نظر تغییر ذهنیت و فرهنگ است. دست‌یابی به رویای ما درباره دموکراسی آسان نیست. این تغییر سال‌ها طول می کشد».⁴⁹