«هر کل کلد بی بو تا کلت کم»
«هر جایی که می‌خواهی بیا تا ببرمت»
(برگرفته از یک آهنگ محلی)
«قلعه فلک‌الافلاک» یا دژ «شاپورخواست» قلعه‌ای است تاریخی که در مرکز شهر خرمآباد در استان لرستان قرار گرفته است. «استان لرستان، یکی از استان‌های غربی ایران است که ۲۸٫۲۹۴ کیلومتر مربع مساحت دارد و جمعیت آن در سرشماری سال ۱۳۸۵ بالغ بر ۱٫۷۱۶٫۵۲۷ نفر گزارش شده است. این استان سیزدهمین استان ایران از نظر جمعیت است و یکی از استان‌های پرجمعیت ایران به شمار می‌رود. خرمآباد مرکز استان است. طبق آمار سال ۱۳۸۵، خرمآباد بیستمین شهر بزرگ کشور است. لرستان سرزمینی کوهستانی است و غیر از چند دشت محدود، سراسر آن را کوه‌های زاگرس پوشانده است. اشتران‌کوه با ۴۰۵۰ متر ارتفاع بلندترین نقطه استان و پست‌ترین نقطه آن در جنوبی‌ترین ناحیه استان واقع شده و حدود ۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی این منطقه یکی از نخستین سکونت‌گاه‌های قدیمی بشر است و مفرغ لرستان از شهرت باستان‌شناسی زیادی برخوردار است. لرستان تنها استان ایران است که به دلیل اهمیت فوق‌العاده تاریخی یکی از ۴ بخش اصلی موزه ملی ایران را به خود اختصاص داده است؛ این ۴ بخش اصلی عبارتند از: پیش از تاریخ، تاریخی و لرستان، دوران اسلامی، مهر و سکه.»
لغت‌نامه دهخدا در تعریف لرستان چنین می‌آورد: «لرستان یعنی اراضی لرنشین و آن ناحیتی است وسیع به مغرب ایران، که از شمال محدود است به کرمانشاه و از مشرق به کوه‌های بروجرد و ملایر و از مغرب به عراق و از جنوب به خوزستان. لرستان را به دو قسمت تقسیم می‌کنند: پیش‌کوه و پشت‌کوه و رود سیمره این دو قسمت را از هم جدا می‌کند.» قلعه فلک‌الافلاک به نام قلعه «دوازده برجی» هم شناخته می‌شود. این بنا بر ارتفاع تپه‌ای مشرف به شهر خرمآباد و در مرکز شهر قرار گرفته است. تاریخ ساخت این قلعه به دوره ساسانیان برمی‌گردد. این اثر تاریخی در سال ۱۳۴۹ از ارتش به وزارت وقت فرهنگ و هنر واگذار شد و به شماره ثبت ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. در سال ۱۳۵۴ در این بنا، موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان راه‌اندازی شد.
وسعت محوطه باستانی قلعه حدود ۴۰۰ در ۳۰۰ مترمربع است. قلعه ۸ برج دارد که بلندترین دیوار آن تا سطح تپه ۵/۲۲ متر است. همچنین این قلعه دارای دو صحن، ۱۲۴ اتاق و ۱۱ کفش‌کن در بین اتاق‌ها است. در قسمت شمال شرقی آن راهرویی ساخته شده است که با ۷ پله به محوطه‌ای می‌رسد که چاه معروف قلعه در آن قرار گرفته است. عمق این چاه تا انتهای تپه و تا چشمه زیر تپه می‌رسد. «این قلعه به لحاظ موقعیت استراتژیکی خود در قرن چهارم هجری قمری به عنوان مقر حکومت آل‌حسنویه و گنجور در زمان آل‌‌بویه در آمد و از قرن ششم هجری پس از ساخته‌شدن شهر جدید خرمآباد این قلعه به نام خرمآباد معروف شد و احتمالا نام فلک‌الافلاک در دوره قاجار بر آن گذاشته شده است. از بدو شکل‌گیری، این بنای عظیم و دیدنی تا به حال کاربری‌های سیاسی، نظامی، خزانه سلطنتی، مقر حکومتی، پادگان نظامی و زندان سیاسی داشته است.»
در ساخت این قلعه از مصالحی مانند خشت، آجر، سنگ و ملات استفاده شده است. از بخش‌های دیدنی در این قلعه، موزه فلک‌الافلاک است. این موزه در دوره پهلوی کار خود را آغاز کرد اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی متوقف شد و پس از پایان جنگ ایران و عراق بار دیگر فعالیت خود را آغاز کرد. پس از انقلاب ۵۷، سپاه پاسداران با ساخت یک پادگان نظامی در جنوب قلعه، ضمن اشغال اطراف این بنای ملی در روند آزادسازی اطراف قلعه و ثبت جهانی آن اختلال ایجاد کرد. این موزه همچنین بین سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ به دلیل عدم وجود امکانات نگهداری استاندارد تعطیل بود. این موزه ۱۲ ویترین دارد که هر کدام ۵۰ اثر تاریخی را در خود جای داده است. در تالار مردم‌شناسی آن عکس‌ها و ماکت‌های بسیاری از شیوه زیست و رسومات گوناگون مردان و زنان عشایر و روستایی وجود دارد که برای علاقه‌مندان بسیار جالب توجه است.
یکی از دیدنی‌های موزه مردم‌شناسی، سنگ قبرهای اهالی این منطقه است که تفاوت‌هایش با سایر نواحی آن را جالب توجه می‌کند. در این نواحی رسم بر این بوده است که بالای قبر، سنگی عمودی کار گذاشته می‌شد و روی آن صحنه‌هایی از زندگی فرد درگذشته را بر سنگ طراحی یا به اصطلاح «حجاری» می‌کردند. برای نمونه اگر فردی که درگذشته بود شکارچی بود روی سنگ عمودی او تصاویری از ابزار شکار حک می‌کردند.
«سر هنری راولینسون» (۱۸۱۰ – ۱۸۹۵) – افسر، سیاستمدار، دولتمرد و مستشرق انگلیسی – اولین فردی بود که خط میخی را با بررسی کتیبه‌های بیستون خواند. او در «سفرنامه راولینسون» یا همان «گذر از زهاب به خوزستان»، که اسکندر امان‌اللهی بهاروند آن را ترجمه کرده است، در توصیف خرمآباد چنین می‌آورد: «خرمآباد محل بی‌نظیری است. یک رشته کوه در سراسر جلگه و در جهت شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده و در یک نقطه دارای بریدگی است که رودخانه از وسط آن جریان می‌یابد. در فاصله ۱۲۰۰ متر از این نقطه صخره بزرگ و منفردی با محیط تقریبی ۹۰۰ متر قرار دارد؛ این صخره دارای شیب تندی است و در نزدیکی قله آن چشمه آبی جریان دارد. این قلعه خرمآباد است که در قسمت پایین دور تا دور آن دیوار دولایه‌ای کشیده شده و قصری که بر بالای آن ساخته شده از استحکامات نیرومندی برخوردار است.
خرمآباد که در پای قلعه و در سمت شمال غربی آن قرار دارد شهر جدید و کوچکی است که جمعیت آن تقریبا هزار خانوار هستند. رودخانه کم‌عمق و عریضی در جنوب شرقی شهر و قلعه، که پایتخت اتابکان لر کوچک بوده، در جریان است. همچنین مناره آجری بلندی به سبک دوره سلجوقی در آن‌جا نمایان است. در نزدیکی این مناره یک سنگ که دور تا دور آن به خط کوفی نوشته شده قرار دارد و من متاسفم که به علت کمی وقت مجال رونویسی آن را پیدا نکردم ولی در یک بررسی مختصر به نام شجاع‌الدین خورشیدی، سرسلسله اتابکان این منطقه، برخوردم و شکی ندارم که بررسی این سنگ‌نبشته می‌تواند به روشن‌شدن منشا سلسله پرقدرت خورشیدی کمک کند.»
خبرگزاری تسنیم در گزارشی درباره قلعه فلک‌الافلاک از خطر نابودی این قلعه به دلیل ترک‌خوردگی، نم‌زدگی و رانش دیوارها می‌نویسد. در این گزارش از قول فردی به نام حسینی، که کارشناس میراث فرهنگی است، گفته می‌شود که قلعه فلک‌الافلاک در حال ریزش است ولی هیچ‌گونه توجهی به آن نمی‌شود. ترک و شکاف عظیمی در برج سمت چپ ورودی اصلی قلعه ایجاد شده است. در واقع این خرابی در مکانی رخ داده که بیش از ۲۰ سال است هیچ کار مرمتی روی آن انجام نشده است.
در استان لرستان علاوه بر «قلعه فلک‌الافلاک» نقاط تاریخی و فرهنگی دیدنی بسیاری وجود دارد که می‌توان به غار باستانی پشت‌کوه و غار تمندر و قلعه دختر در شهرستان «ازنا»؛ غار کلماکره در شهرستان پل‌دختر؛ سنگ‌نبشته، پل کشکان و غار کوگان در خرمآباد؛ مقبره بابا بزرگ و راه باستانی گاوشمار در شهرستان دلفان؛ پل چالانچوان در شهرستان دورود؛ پل کاکا رضا و قلعه مظفری در شهرستان سلسله؛ نقوش صخره‌ای هومیان، غار منقوش میرملاس و قلعه زاغه در شهرستان سلسله و بی‌شمار مکان‌های دیدنی اشاره کرد.