«جعفر پناهی»، کارگردان نام‌آور ایرانی، در تیر ۱۳۳۹ در شهر میانه در استان آذربایجان شرقی به دنیا آمد. همسرش «طاهره سعیدی» نام دارد و دو فرزند به نام‌های «پناه» و «سولماز» حاصل ازدواج آن‌ها است. در دوران دبستان، داستانی می‌نویسد و داستانش برنده جایزه‌ای در کتابخانه محله می‌شود. اولین کار سینمایی‌اش هم بازی در فیلم «فیل و فنجان» بود که یکی از کارگردان‌های آماتور کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، آن را ساخته بود و از جعفر پناهی که هیکل چاقی داشت، خواست در فیلمش بازی کند. در واقع جعفر پناهی از همان دوران کودکی و نوجوانی به عالم سینما وارد شده بود و در فیلم‌های کوتاه دیگری نیز نقش دستیار کارگردان را بازی می کرد. پدرش نیز که یک نقاش ساختمان بود، مشوق او در این راه بود.
جعفر پناهی در کنار مادرش
در دوران خدمت سربازی در کردستان به تهیه فیلم‌های مستند می‌پردازد و از جمله یک فیلم او که از عملیات «محمد رسول الله» تهیه شده بود، و مستندی بیست دقیقه‌ای بود از تلویزیون سراسری جمهوری اسلامی پخش می‌شود. در سال ۱۳۶۳ در دانشکده صداوسیما قبول می‌شود و برای تحصیل در رشته کارگردانی به تهران می‌آید. پس از پایان دانشکده و فارغ‌التحصیلی، به هرمزگان می‌رود و در تلویزیون مرکز بندرعباس چند فیلم می‌سازد تا این‌که از «عباس کیارستمی» درخواست میکند که در فیلم جدید او – «زیر درختان زیتون»، تولید ۱۳۷۲ – در کنارش باشد و کیارستمی نیز، پناهی را به عنوان دستیار اول خود می‌پذیرد.
اما آنچه جعفر پناهی را تبدیل به کارگردانی نام‌آور در سطح جهانی کرد، فیلم «بادکنک سفید» بود. فیلمی که فیلمنامه‌اش از عباس کیارستمی بود، اما حاصل نگاه خاص پناهی بود که تمام سعی خود را کرده بود، فیلمش، فیلم متفاوتی از آب در بیاید. این فیلم برنده جایزه‌های مختلف داخلی و بین‌المللی می‌شود. شاید از همه مهمتر، می‌توان به سه جایزه‌ای اشاره کرد که این فیلم از چهل و هشتمین جشنواره بین‌المللی فیلم کن در فرانسه دریافت کرد. از دیگر فیلم‌های مشهور او می‌توان از فیلم‌هایی چون «دایره»، ۱۳۷۹ و «طلای سرخ»، ۱۳۸۲ نام برد. او برای فیلم دایره برنده جایزه «شیر طلایی» در جشنواره ونیز و برای فیلم طلای سرخ برنده جایزه ویژه هیئت داوران در جشنواره کن شد.
تصویری از فیلم «بادکنک سفید» که پناهی را جهانی کرد
دغدغه‌های اجتماعی جعفر پناهی
جعفر پناهی از جمله کارگردانان ایرانی‌ست که دغدغه‌های اجتماعی پررنگی دارد و این را به صورت مستقیم در فیلم‌هایش نیز بازتاب می‌دهد. از جمله فیلم‌های او که می‌تواند نشانگر نگرانی‌های اجتماعی او باشد، فیلم «آفساید» است که در سال ۱۳۸۴ ساخته شد و به مسئله عدم ورود زنان به استادیوم‌ها در ایران اشاره میکند. آفسايد به روایت دختری می‌پردازد که تصميم می‌گيرد برای دیدن بازی ایران و بحرین، با پوشيدن لباس پسرانه وارد ورزشگاه آزادی شود. اما به دليل ممنوعيت ورود زن‌ها به استاديوم دستگير می‌شود و به بازداشتگاه موقت منتقل می‌شود. این فیلم که در ایران امکان اکران پیدا نکرد، در سینماهای آمریکا اکران شد و بسیار مورد استقبال منتقدان و تماشاگران قرار گرفت. آفساید علاوه بر جوایزی چون «خرس نقره‌ای برلین»، نامزد جایزه بهترین فیلم خارجی در اسکار نیز شده بود که به علت عدم اکران فیلم در سینماهای ایران، امکان کاندیداتوری در اسکار از آن سلب شد.
پناهی در سال ۱۳۹۳ فیلم «تاکسی» را ساخت که آن هم با تحسین گسترده منتقدان رو به رو شد. در این فیلم پناهی با هویت واقعی خود نقش یک راننده تاکسی را بازی میکند. مسافران متفاوتی سوار تاکسی می‌شوند و دوربین‌هایی که در تاکسی تعبیه شده‌اند، رفتار و سخنان مسافران را ضبط میکند. دیالوگ‌های فیلم زمینه سیاسی-اجتماعی انتقادی دارند و حول موضوعاتی چون اعدام یا سانسور دور می‌زنند. بازیگران فیلم غیر از خود پناهی، ناشناخته هستند و تنها «نسرین ستوده» – فعال مدنی و زندانی سیاسی سابق – است که چهره‌ای شناخته شده در فیلم دارد. این فیلم توانست علی‌رغم همه محدودیت‌ها و انتقادها، «خرس طلایی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین» را دریافت کند. جشنواره‌ای که پناهی خود امکان حضور در آن را نیافت و «حنا سعیدی» – خواهرزاده‌اش – با چشمانی گریان این جایزه مهم را دریافت کرد. این فیلم در دوران محرومیت پناهی از فیلمسازی ساخته شد.
جعفر پناهی در کنار نسرین ستوده
بازداشت، زندان و محرومیت از فیلمسازی
در تابستان ۱۳۸۸ جعفر پناهی به عنوان رئیس هیئت داوران بخش بین‌الملل سی‌وسومین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم مونترال انتخاب شد و در مراسم افتتاحیه با شال سبز حاضر شد و آن را نمادی از جنبش اعتراضی مردم ایران خواند. این کارگردان نام‌دار ایرانی در اسفند ۱۳۸۸ و در تب و تاب اعتراض‌ها، سرکوب و دستگیری‌ها در ایران بازداشت شد. نیروهای امنیتی او را متهم کردند که در منزل خود در حال ساخت فیلمی درباره انتخابات ریاست جمهوری خرداد ۸۸ و اعتراض‌های خیابانی پس از آن بوده است. پناهی که این اتهام را رد می‌کرد، در زندان دست به اعتصاب غذا زد. زندانی‌شدن او و اعتصاب غذا در دوران حبس، اعتراض‌های گسترده بین‌المللی نسبت به رفتار حکومت با او را در پی داشت. چهره‌های برجسته‌ای چون «استیون اسپیلبرگ»، «مایکل مور»، «رابرت ردفورد»، «مارتین اسکورسیزی» از جمله چهره‌های درجه یک جهانی بودند که به وضعیت پناهی اعتراض کردند. نهایتا پناهی پس از ۸۸ روز بازداشت با قید وثیقه دویست میلیون تومانی از زندان آزاد شد. شعبه ۲۶ دادگاه انقلاب اتهام رسمی جعفر پناهی را «اجتماع و تبانی با هدف ارتکاب جرم علیه امنیت کشور و فعالیت تبلیغی علیه جمهوری اسلامی» اعلام کرد و براساس این اتهامات او را «به ۶ سال زندان، ۲۰ سال محرومیت از ساختن و کارگردانی هر نوع فیلم، ۲۰ سال محرومیت از نوشتن فیلمنامه، ۲۰ سال ممنوعیت از هر نوع مصاحبه با رسانه‌ها و مطبوعات داخلی و خارجی و ۲۰ سال ممنوعیت خروج از کشور» محکوم کرد. حکمی بسیار سنگین که بهت و تعجب و اعتراض بسیاری را به دنبال داشت.
پناهی در مراسم افتتاحیه سی‌وسومین جشنواره بین‌المللی فیلم مونترال
جعفر پناهی در دفاعیات خود، محاکمه خود را محاکمه هنر و هنرمندان ایرانی دانسته بود. در بخشی از این دفاعیه چنین آمده است: «من یک سینماگرم. دور از سیاست و جنجال‌های قدرت … با بازداشت و محاکمه من، نه‌تنها منِ فیلمساز، که سینما را به عنصری سیاسی تبدیل کرده‌اید. این تنها محکمه من نیست. محکمه هنر و هنرمندان این کشور است. پس هر حکمی که در این دادگاه داده شود، حکمی است برای همه هنرمندان، بخصوص همه سینماگران این سرزمین… نهال من و همه هنرمندان ایران در خاک این کشور ریشه دوانده و میوه درخت هنر ما، حاصل زیبایی‌ها و زشتی‌های این سرزمین است. پس هر حکمی که به من و اندیشه من می‌دهید، حکمی است که به مردم این کشور داده می‌شود.»
پناهی در دوران بازداشت، در اعتراض به وضعیتش اعتصاب غذا کرد
جعفر پناهی جدای از جوایز گوناگون سینمایی، برنده جوایز حقوق بشری و مدنی نیز شده است. از جمله می‌توان به جایزه حقوق بشر پارلمان اروپا در سال ۲۰۱۲ به نام «جایزه آزادی افکار ساخاروف» اشاره کرد که به او و نسرین ستوده رسید. جایزه ساخاروف هر سال به کسانی داده می‌شود که در دفاع از حق آزادی بیان و حقوق بشر صدای خود را بلند کرده و قربانی اعتراض خود شده‌اند. پناهی همچنین در سال ۲۰۱۶ «جایزه ایمانوئل کانت» را از بنیاد کانت در آلمان دریافت کرد. این جایزه نیز به کسانی اهدا می‌شود که «شجاعانه و تطمیع‌ناپذیر در مسیر تحقق صلح، تفاهم ملل و حاکمیت قانون تلاش می‌کنند.» این کارگردان نام‌آور در یکی از مصاحبه‌های خود گفته بود: «هر وقت فيلمی را می‌سازم احساس می‌کنم که آخرين فيلمی است که فرصتی برای ساخت آن به دست آورده‌ام. نمی‌دانم اين احساس از کجا می‌آيد، شايد به اين دليل است که اميد به زندگی در خانواده ما حدود ۵۰ سال است. پدرم در ۵۳ سالگی فوت کرد و عمويم در ۵۰ سالگی و اين روند ادامه دارد. حالا هيچ چيز مرا ارضا نمی‌کند، نه وضعيت مالی و نه هيچ مسئله ديگری. فقط ساخت فيلم خوب به من اميد می‌دهد.»
پناهی ادامه دارد…
امید ساختن فیلم است که پناهی را پس از گذشت نیم قرن زندگی و دست و پنجه نرم‌کردن با فراز و نشیب‌هایش همچنان سر پا نگه داشته است. او که دغدغه‌اش مشکلات مردم و جامعه است با کارگران معترض هفت تپه همراه می‌شود و با وجود فشارها و محرومیت‌هایی که حکومت به او تحمیل کرده همچنان فیلم می‌سازد.
در سال ۱۳۹۷ فیلم «سه‌رخ» جعفر پناهی به جشنواره بین‌المللی فیلم کن راه یافت. این فیلم داستان سه زن بازیگر ایرانی است که یکی از آن‌ها پیش از انقلاب ۵۷ بازیگری می‌کرد، دیگری ستاره روز سینمای ایران است و دیگری دختری روستایی است که رویای بازیگرشدن دارد ولی خانواده‌اش اجازه نمی‌دهند به تهران برود.
خود کارگردان در ایران بود. فرانسه از ایران خواسته بود که اجازه خروج پناهی را صادر کند اما چنین چیزی میسر نشد. البته پناهی با انتشار مطلبی در صفحه شخصی خود اعلام کرد که به نوشتن نامه طلب عفو در قبال دریافت اجازه خروج برای شرکت در جشنواره فیلم کن جواب رد داده است. او در صفحه شخصی خود در اینستاگرام نوشت: «در طى اين مدت دو بار به شكل غير مستقيم جهت رفتنم به فستيوال كن پيام داده شد. پيامى كه به نوعى از من مى‌خواستند از آن نامه‌هاى معمول بنويسم تا مشكل سفرم حل شود. جوابم مشخص بود: من جرمى مرتكب نشدم كه حال درخواست بخشش يا تقليل در حكمى كه داده‌اند بكنم. اگر مى‌خواستم چنين كنم، در زندان كرده بودم. نوشتن نامه يعنى قبول حكمى كه حتى در قرون وسطى يا دوران مک كارتى فكرش هم غير قابل باور بوده است.»
با وجود این‌که بسیاری از سینماگران از جمله اصغر فرهادی برای حضور جعفر پناهی در جشنواره کن تلاش کردند، باز هم مشکل ممنوع‌الخروجی حل نشد و او نتوانست در این رویداد سینمایی بین‌المللی حاضر شود. با این حال برای بدرقه عوامل فیلمش به فرودگاه رفت.
نهایتا فیلم «سه رخ» در جشنواره کن درخشید و به طور مشترک با فیلم «لازاروی خوشحال» ساخته آلیس رورواچر، برنده جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره کن ۲۰۱۸ شد ولی کارگردان هنگام دریافت جایزه، در آن‌جا حضور نداشت و صندلی خالی‌اش توجه همگان را به خود جلب کرد. البته سولماز پناهی جایزه پدرش را دریافت کرد و پیام او را خواند. پناهی در بخشی از پیامش گفته بود: «اگر عباس کیارستمی زنده بود امشب در کنار هم به تماشای این مراسم نشسته بودیم.»
احکام سنگین دادگاه جمهوری اسلامی نیز نتوانسته است اعتراضات جعفر پناهی را متوقف کند. او از جمله در تجمع اعتراضی علیه سقوط هواپیمای اوکراینی با شلیک دو موشک پدافند سپاه پاسداران، مقابل دانشگاه امیرکبیر حاضر شد و فیلم‌هایی از این تجمع در اینستاگرام خود منتشر کرد.