روزانه در جهان ۶۳۰۰ نفر به علت حوادث شغلی یا بیماری‌های مرتبط با آن، جان خود را از دست می‌دهند؛ به عبارت دیگر سالانه دو‌میلیون‌و‌سیصد هزار نفر در هر سال. همچنین سالانه ۳۱۷ میلیون حادثه شغلی در محل کار رخ می‌دهد که بسیاری از آن‌ها منجر به از‌کارافتادگی طولانی‌مدت کارگر می‌شود.
«روز جهانی بهداشت و ایمنی کار» کارزاری بین‌المللی برای نهادینه‌کردن ایمنی و بهداشت در محیط کار است. از سال ۲۰۰۳ هر سال این مراسم از سوی سازمان بین‌المللی کار برگزار می‌شود. این مراسم در سال ۲۰۱۹ با شعار «آینده‌ای ایمن و سالم برای کار» برگزار شد.
به همین بهانه مروری می‌کنیم بر شرایط کاری کارگران در ایران و نگاهی نیز به بهداشت و ایمنی کار در ایران می‌اندازیم.
۲۷ فروردین سال ۹۸ هفت نفر از کارگران کارخانه «ذوب رهام» شهر چناران در خراسان رضوی دچار سانحه سوختگی شدند، و دو کارگر جان خود را از دست دادند. در همان روز یک کارگر ۴۳ساله در یکی از روستاهای شهرستان فریمان بر اثر آتش‌سوزی در کانکس نگهبانی جان سپرد. همچنین در تاریخ نهم اسفند ۱۳۹۷، با سقوط یک بالابر در ساختمانی نیمه‌کاره در شیراز، دو کارگر جان خود را از دست دادند و سه کارگر مصدوم شدند؛ سقوط بالابر به علت پاره‌شدن سیم بکسل بالابر بود. ۲۳ اسفند ۹۸ نیز در دولت‌آباد تهران یک کارگر حدودا ۲۲ساله حین کار، با سقوط از طبقه هفتم به طبقه منفی دو (در انتهای چاهک آسانسور) جان خود را از دست داد.
اگرچه در ایران به دلیل عدم ثبت دقیق حوادث و بیمه‌نبودن همه کارگران، از کل حوادث آمار دقیقی در دست نیست، اما بنا بر اخبار و گزارش‌ها، حوادث ناشی از فقدان ایمنی در محیط‌های کاری در سال‌های اخیر شدت بیشتری گرفته است.
نمودار زیر تعداد حوادث کاری که منجر به مرگ شده است را در ایران و اروپا نشان می‌دهد. آمار مربوط به ایران از گزارش وزارت کار به‌دست آمده است که قطعا آمار کاملی نیست و تنها افراد بیمه‌شده را پوشش داده و به عبارتی کمتر از حد تخمین‌زده شده است. اما می‌بینیم که ایران در زمینه رعایت مسائل ایمنی کار در میان ۱۳۸ کشور جهان رتبه ۱۰۲ را به خود اختصاص داده که رتبه بسیار پایینی است. اگرچه بحث ایمنی در محیط کار شامل عوامل و فاکتورهای زیادی می‌شود اما یک نکته مهم در این میان، جدی‌نگرفتن این بحث است؛ درواقع نه تنها ایمنی در محیط‌های کاری جدی گرفته نمی‌شود، بلکه از این حوادث درس هم گرفته نمی‌شود.
مسئله آموزش ایمنی به کارگران
البته وزارت کار آیین‌نامه‌ای در این حوزه تنظیم کرده است که در بخش هدف آن آمده است: «آموزش ایمنی به عنوان فراگردی است که طی آن مجموعه‌ای از دانش‌های مرتبط و منظم همراه با عادات و مهارت‌های حاصل از آن به فراگیر انتقال یافته و به همین سبب امروزه عدم توجه به آن، عدم آگاهی از خطرات محیط کار را به طور حتمی و قطعی فراهم می‌آورد. در همین راستا این آیین‌نامه به منظور ارتقاء فرهنگ عمومی ایمنی مشمولین آن، ایمن‌سازی محیط کار، ارتقا بهره‌وری، کاهش حوادث ناشی از کار و در نهایت صیانت از نیروی کار و منابع مادی کشور … تدوین گردیده است».
اما علی‌رغم چنین آیین‌نامه‌ای و چنین هدف تعریف‌شده‌ای، همان طور که در بالا دیدیم ایران یکی از بدترین رتبه‌ها را در بخش حوادث کاری دارد. چرا؟ این پرسش، پاسخ‌های زیادی دارد. طبعا اگر در نظر بگیریم که بحث کار و قانون کار در ایران حول سه ضلع کارفرما، وزارت کار و کارگر می‌چرخد، هر ضلع این مثلث توجیهات و پاسخ‌های مخصوص به خود را دارند.
اما واقعیت این است که حتی از نظر مقامات مسئول نیز کارفرمایان نقش مهم‌تری نسبت به کارگران دارند. به باور آنان استفاده از تکنولوژی‌های روز برای آموزش ایمنی به کارگران و مهم‌تر از آن و اساسا نوع دیدگاه کارفرمایان به مسئله صیانت از کارگران مسائلی مهم در این میان است.
داریوش پناهی‌زاده، معاون طب کار و کمیسیون‌های پزشکی اداره کل درمان مستقیم سازمان تامین اجتماعی، در نظری جالب‌توجه پیرامون نقش کارفرمایان، نقش آنان را «بسیار پررنگ» می‌داند و در توضیح بیشتر می‌گوید: «دیدگاه و عملکرد کارفرمایان در صیانت از سلامت نیروی کار از طریق حذف یا کاهش فاکتورهای خطر در کارگاه‌ها و فراهم‌آوردن محیط کاری سالم و ایمن بسیار مهم است. به علاوه آموزش مناسب کارگران و به‌کارگیری ابزار و ماشین‌آلات استاندارد و با تکنولوژی روز باعث می‌شود ضمن کاهش حوادث ناشی از کار، از استهلاک زودهنگام کارگران نیز جلوگیری شود و حتی با ایجاد محیط کاری با نشاط و کم استرس شاهد کاهش بیماری‌های روحی و روانی نیز در جامعه کار و تولید باشیم. این‌ها مواردی هستند که در حیطه اختیار کارفرما قرار می‌گیرند لذا نقش کارفرمایان در بحث حوادث کار، بسیار پررنگ است».
بی‌توجهی کارگران؟!
اما یکی از پاسخ‌ها در این حوزه خصوصا از سوی کارفرمایان و وزارت کار این است که خود کارگران توجهی به ایمنی و خطرات احتمالی ندارند. اما فعالان حقوق کارگری این را «دستاویز مبتذل» برای فرار از مسئولیت و پاک‌کردن صورت‌مسئله اصلی می‌دانند. به باور آنان وقتی دیگر مختصات و شرایط فضای کار در کشور مطلوب نباشد، طبیعی ست که بحث ایمنی و نکات ایمنی نیز در وضعیت مطلوبی به سر نبرد. آنان مدعی هستند که وقتی سودآوری بیشتر اصل می‌شود، ایمنی کارگران ذیل آن قرار می‌گیرد.
در یادداشتی که حامل نگاه بالا است، نویسنده ایمنی کار را نیازمند پیش‌شرط‌هایی می‌داند که «آموزش ایمنی» به صورت جذاب و کارآمد از جمله آن‌ها ست. به گفته او اگر این پیش‌شرط‌ها اجرایی نشوند، نمی‌توان ادعای کارفرمایان مبنی بر جدی‌بودن بحث ایمنی کار را جدی گرفت. او بین «آموزشی ایمنی» با «توصیه و نصیحت» فرق می‌گذارد و حتی وجود «افسران ایمنی» را نیز کافی نمی‌داند. از این رو بر این باور است که باید کلاس‌های آموزش ایمنی را به کلاس‌هایی جذاب بدل کرد تا بتوان به ایمنی در کار امید داشت.
او در توضیح بیشتر و در مقام پیشنهاد می‌گوید: «مادامی که زمینه‌های مادی پذیرش موارد آموزش ایمنی فراهم نباشد، کلاس‌های ایمنی محل چرت‌زدن کارگران خسته خواهد بود… . کلاس‌های آموزشِ موارد و نکات ایمنی شرط‌های ویژه خود را نیز دارا می‌باشد که بی‌توجهی به آن انگیزه حضور در کلاس‌های آموزش ایمنی را از کارگران سلب می‌کند. برای نمونه اگر ساعات آموزش ایمنی جزیی از ساعت کار به حساب آید و یا از کمک‌آموزش‌هایی نظیر فیلم‌های جذاب و آموزنده در زمینه ایمنی کار استفاده شود یا به کسانی که در آزمون‌های کلاس ایمنی رتبه قابل قبول می‌گیرند با پاداشی نقدی یا غیرنقدی تشویق شوند، قطعا انگیزه آموختن را برای کارگران بیشتر می‌کند»