توانا- امسال بیست و پنجمین سالگرد مراسم «روز جهانی سالمندان» است. در دسامبر ۱۹۹۰ بود که مجمع عمومی سازمان ملل متحد، اول اکتبر هر سال را به عنوان روز جهانی سالمندان برگزید. البته نام‌گذاری عمومی برای توجه بیشتر به سالمندان و تقویت برنامه‌هایی برای رفاه حال آنان است و به عنوان روز تعطیل محسوب نمی‌شود. در این روز سعی می‌شود در مکان‌های عمومی، و با ابتکارات تبلیغاتی و نمایشی، سالمندان در مرکز توجه قرار بگیرند. همچنین بر همکاری بین نسلی بین سالمندان و دیگر رده‌های سنی – با تأکید روی مباحثی چون سلامتی، آموزش، محیط زیست و بهداشت – تمرکز می‌شود.
پیام سازمان جهانی بهداشت (WHO)
سازمان جهانی بهداشت به عنوان نهاد متکفل اموری از این دست، برای شعار روز جهانی سالمندان در سال ۲۰۱۵ چنین پیامی را برگزید: «سالمندان؛ قدرت‌های جدیدِ توسعه». این سازمان در توضیح پیام امسال خود در ابتدا به توضیح انقلاب جمعیتی جهان پرداخت. امروزه در سراسر جهان بیش از ۶۰۰ میلیون فردِ بالای ۶۰ سال و بالا‌تر از آن زندگی می‌کنند. این جمعیت در سال ۲۰۲۵ به دو برابر مقدار کنونی و در سال ۲۰۵۰ به دو میلیارد نفر خواهد رسید. نکته مهم نیز این است که اکثر این جمعیت متعلق به کشورهای در حال توسعه هستند.
با این حال سازمان جهانی بهداشت بر این باور است که افراد سالمند در جهان کنونی ما نقش مهمی را بازی می‌کنند که به طور فزاینده این نقش تقویت نیز می‌شود. کار داوطلبانه، انتقال تجربه و دانش، کمک به خانواده‌های خود از طریق مراقبت و مسئولیت‌پذیری در امور مربوط به خانواده، و نیز افزایش مشارکت در نیروی کار جامعه، از جمله نقش‌هایی هستند که سالمندان می‌توانند به واسطه آن‌ها به جامعه و جهان ما یاری برسانند. این سازمان از نقش پررنگ سالمندان در کشور اسپانیا نمونه می‌آورد که به عنوان مثال مراقبت از بیماران و وابستگان بیمار، تقریبا به واسطه افراد سالمند انجام می‌پذیرد.
سالمندان جهان اوضاع مناسبی ندارند
جهان امروز ما چندان با سالمندان مهربان نیست. چندروز پیش سازمان بین‌المللی کار (ILO) گزارشی را منتشر کرد که بر اساس آن نشان داده شد که حدود ۳۰۰ میلیون از افراد بالای ۶۵ سال، به سادگی نمی‌توانند به مراقبت‌های درازمدتی که به آن نیاز دارند، دسترسی داشته باشند. این گزارش اعلام داشته است که اغلب کشور‌ها به نیازهای سالمندان اولویت نمی‌دهند. در این گزارش از «تبعیض و باورهای منفی نسبت به اشخاص سالمند» صحبت شده است و از جمله در آن این‌گونه آمده است: «تبعیض نسبت به سالمندان پدیده‌ای جهانی است که گاهی در مقررات و قوانین هم خود را نشان می‌دهد، برای مثال هزینه‌های بالا‌تر و شرایط نامناسب در برخی از سیاست‌های بیمه‌ای درباره سالمندان، یا خودداری از ارائه خدمات خاص پزشکی به علت سن و سال بیماران.» برای نگاه به اصل این گزارش می‌توان به این لینک مراجعه کرد.
اما کشور ما ایران نیز از مشکلات مربوط به دوره سالمندی در امان نیست. اگرچه ایران کشور جوانی محسوب می‌شد، اما مدتی‌ست که جمعیت در ایران نیز به سمت پیری خیز برداشته است. در واقع اگر سالمندی را از ۶۵ سال به بالا بگیریم، بر اساس سرشماری‌ها و اعلام‌های رسمی، ایران اکنون بیش از ۶ میلیون سالمند دارد. در واقع ایران کشوری‌ست که در دهه‌های نزدیک وارد «مراحل پیشرفته سالمندی جمعیت» خواهد شد. بر اساس این پیش‌بینی‌ها تا سال ۱۴۰۵ – یعنی حدود ۱۰ سال دیگر – ایران بیش از ۱۰ میلیون سالمند خواهد داشت. دکتر «محمدحسین صومی»، رییس دانشگاه علوم پزشکی تبریز، ایران را کشوری در حال پیر شدن می‌داند که در آینده با مشکل مراقبت از سالمندان مواجه خواهد بود. دکتر صومی در ادامه این چنین می‌گوید: «نرخ منفی رشد جمعیت باعث ایجاد بحران کاهش نیروی کار، بحران سالمندی جامعه و برهم زدن ساختار خانواده می‌شود که در آینده نیز باتوجه به پیر شدن جمعیت، باید خدمات مناسب با سالمندان به صورت گسترده ارائه شود.»
مشکلات جسمی؛ بخش عمده رنج سالمندان ایران
در کشورهای توسعه‌یافته به دوران سالمندی «دوران طلایی» گفته می‌شود. دوره سنی بین ۶۵ تا ۸۰ سالگی که دوره بازنشستگی محسوب می‌شود و به طور معمول مسئولیت‌های کم‌تری بر عهده فرد است، دوره‌ای‌ست که افراد می‌توانند با خیال راحت و فراغ بال بیشتر به گردش و سفر و استراحت بپردازند. ولی در ایران چنین چیزی وجود ندارد و سالمندی، دوره آغازین مشکلات است. بخش عمده‌ای از مشکل سالمندان ایرانی، مشکلات عدیده جسمی‌ست. در سال ۱۳۹۲ در باب مشکلات سالمندان تحقیقی صورت گرفت که که نشان از عمق مصیبت‌های جسمی سالمندان ایرانی داشت. بر اساس این تحقیق، ۲۴ درصد سالمندان کشور دچار مشکلات اسکلتی–عضلانی هستند، ۳۸ درصد مشکلات قلبی و عروقی دارند، بالای ۳۳ درصد چربی خون بالا دارند، حدود ۳۲ درصد از مشکلات شنوایی و ۵۳ درصد از مشکلات بینایی رنج می‌برند. با وجود این درد‌ها و رنج‌های جسمی – و در کنار مشکلات عدیده روحی و روانی – این دوران در ایران به «مرگ خاموش» تعبیر می‌شود.
دکتر «عالیه شکربیگی»، جامعه‌شناس و مدیر گروه سالمندیِ انجمن جامعه‌شناسی ایران، سالمندی را دغدغه فراگیر سال‌های پیش رو می‌داند و این را براساس پیش‌بینی‌های جمعیتی می‌گوید که نشان‌گر افزایش تعداد سالمندان کشور است. شکربیگی ضمن تأکید بر الگوگیری از کشورهای موفقی مانند ژاپن، آلمان، و کره جنوبی -که با داشتن بیش‌ترین جمعیت سالمند در عین حال کم‌ترین مشکل را از این بابت دارند – سیاست‌گذاری‌های بهداشتی را یکی از مهم‌ترین مولفه‌های یک سیاست‌گذاری موفق در قبال سالمندان می‌داند و در توضیح بیشتر می‌گوید: «مهم‌ترین سیاست‌گذاری‌ها در این زمینه می‌تواند ارتقای پوشش بیمه‌های مکمل بازنشستگی، فراهم کردن دسترسی آسان به داروهای مورد نیاز، غربال‌گری سلامت سالمندان، مادا‌م‌العمر کردن بهداشت برای تمامی اقشار به‌ویژه سالمندان و اولویت قرار دادن مسائل بهداشتی آن‌ها به‌ویژه زنان سالمند باشد.»
پدیده شوم سالمندآزاری
در کنار تمام مشکلات جسمی و روانی سالمندان، مشکل دیگری نیز وجود دارد که در قالب آزار و اذیت سالمندان خود را نشان می‌دهد. این آزار هم می‌تواند از جانب خانواده فرد سالمند صورت بپذیرد و هم از جانب جامعه‌ای که حقوق یک سالمند را نمی‌شناسد و یا آن را رعایت نمی‌کند. از این‌روست که دکتر «حسین نحوی‌نژاد»، رییس شورای عالی سالمندی کشور، از وجود پدیده‌ای به نام «سالمندآزاری» می‌گوید. به باور ایشان از آنجا که بسیاری از سالمندان توان دفاع از حقوق خود را ندارند، موارد کثیری از سالمندآزاری ناشناخته باقی می‌ماند. این ناشناختگی آزار به سالمندان حتی در آزار جسمی آنان نیز صدق می‌کند. چرا که بسیاری از سالمندان خود به طور طبیعی در معرض زمین خوردن و یا برخورد با اشیا هستند و از این‌رو اگر به آنان آزار جسمی برسد، اثبات آن مشکل است.
دکتر نحوی‌نژاد در توضیح بیشتر می‌گوید: «صدمات جسمی تنها وجه سالمندآزاری نیست. بی‌توجهی به احتیاجات عاطفی سالمندان و محروم کردن آنان از تماس با افراد مورد علاقه خود، بی‌توجهی به نیازهای تغذیه‌ای و بهداشتی آنان، بردن وسایل خانه و مایملک مورد علاقه آن‌ها، دست‌درازی به اندوخته‌های آنان، ناسزاگویی و تهدید ایشان به فرستادن به خانه‌های سالمندان یا اخراج از خانه از وجوه دیگر سالمندآزاری است. سالمندآزاری بیرون از چارچوب خانواده هم روی می‌دهد. هر چند در برخی از خانه‌های سالمندان، خدمات مناسبی عرضه می‌شود لیکن تعدادی از سالمندان به علت بی‌توجهی در سرای سالمندان و دیگر مراکز نگهداری از دست می‌روند.»