«شپی تالان كنان بار غمانا كه برت ای غمان شمن امانا»
«امشب غم‌های خود را از دل بیرون می‌كنم / كه این غم‌ها صبر و آرامش مرا از من گرفته!»
(ترانه محلی بلوچی)
در روز اول اردیبهشت ماه سال ۱۳۴۵ شهر سوخته در فهرست آثار ملی ثبت شد. «شهر سوخته» در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه جاده زابل-زاهدان در استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است. «استان سیستان و بلوچستان» پهناورترین استان در ناحیه جنوب شرق ایران است. این استان ۱۲۱۰ کیلومتر مرز خاکی با دو کشور پاکستان و افغانستان و ۳۷۰ کیلومتر مرز آبی در کرانه‌های شمالی دریای عمان و از شمال به استان خراسان جنوبی، از جنوب به دریای عمان، از شرق به کشورهای پاکستان و افغانستان و از غرب به استان‌های هرمزگان و کرمان محدود شده است. مساحت این استان ۱۸۷۵۰۲ کیلومتر مربع است. «شهر سوخته» بنا بر تخمین برخی از باستان‌شناسان بیش از شش هزار سال قدمت دارد و در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح پایه‌گذاری شده است. مردم در چهار دوره بین سال‌های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در این شهر ساکن بوده‌اند.
در سی و هشتمین اجلاس یونسکو که در تاریخ ۲۲ ژوئن ۲۰۱۴ برابر با اول تیرماه ۱۳۹۳ برگزار شد شهر سوخته به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب می‌شود و علاوه بر این با قدمتی چند هزار ساله به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی دنیا نیز شناخته می‌شود. «کلنل بیت» که یک مامور نظامی بریتانیایی بود از اولین کسانی است که در دوره قاجاریه این محوطه را شهر سوخته نامید. «اورل اشتاین»، باستان‌شناس مجارستانی‌الاصل که تابعیت انگلیسی داشت و به دلیل کاوش‌هایش در آسیای میانه شهرت دارد از دیگر افرادی است که با دیدار از این محوطه در سال ۱۹۳۷ اطلاعات مفیدی را در مورد این منطقه در اختیار دیگران قرار داده است. اورل اشتاین در سال ۱۹۴۳ در شهر کابل در افغانستان درگذشت.
شهر سوخته همچنین از سال ۱۳۴۶ تا سال ۱۳۵۷ توسط گروهی از باستان‌شناسان ایتالیایی به سرپرستی «مارتیسو توزی»، مورد بررسی و کاوش‌های بسیار قرار گرفت. بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسان، شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد؛ این پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این محوطه برخلاف اکنون که محیطی بیابانی دارد و فقط درختان گز در آن وجود دارد در ۵ هزار قبل منطقه‌ای سبز و با پوشش گیاهی بسیار بوده است. در شهر سوخته آثار باستانی فراوانی در کاوش‌های مختلف کشف شده است. جام سفالینی در این کاوش‌ها به دست آمده که به ۵ هزار سال پیش تعلق دارد و بسیاری از باستان‌شناسان تصویر روی این جام را «اولین تصاویر متحرک، انیمیشن» در دنیا می‌شناسند. این تصویر بزی را در حال حرکت و پریدن به سمت درختان نشان می‌دهد. این طرح و ظرافت آن موجب تعجب بسیاری از باستان‌شناسان شده است.
مسئولان موزه‌های ایران از محل نگهداری این اثر گران‌سنگ هنری اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند. منصور سجادی سرپرست هیئت کاوش در شهر سوخته درباره اهمیت تصویر متحرک بز بر اثر هنری گم‌شده گفته است: «تا کنون در دوره‌های پیش از تاریخ چنین تصاویری دیده نشده و ما برای اولین بار به این تصویر در شهر سوخته برخورد کرده‌ایم. در بسیاری از ظروف اشکالی می‌بینیم که تنها تکرار شده‌اند اما حرکتی در آن‌ها دیده نمی‌شود. تحقیقات ما نشان داده است که این نقش قدیمی‌ترین ایده مردمان باستان برای ارائه تصویر متحرک و به تعبیر امروزی انیمیشن است.» بنا به گزارش خبرگزاری میراث ایران باستان‌شناسان با نزدیک‌کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه‌‌ای از یک تصویر متحرک را در قالب یک فیلم ۲۰ ثانیه‌ای به دست آورند. ناپدیدشدن این اثر هنری از آن‌جا آشکار شد که انجمن فیلمسازان انیمیشن ایران تصمیم گرفتند فیلمی مستند درباره این اثر تهیه کنند و آن را در انجمن جهانی فیلمسازان انیمیشن به عنوان نخستین انیمیشن دنیا به نمایش در آورند. در سفر اعضای انجمن فيلمسازان انيميشن ايران به استان سيستان و بلوچستان، معلوم شد سفالينه‌ای كه نخستين تصوير متحرك دنيا بر آن نقش بسته، نه تنها در موزه زاهدان نگهداری نمی‌شود، بلكه هيچ اطلاعی از محل و چگونگی نگهداری آن در دست نيست.
همچنین در این محوطه جمجمه‌ای کشف شده است که نشان از فعالیت بر این جمجمه دارد. آنچه از شگفتی‌های این شهر سوخته گفته می‌شود گاه برای ذهن ما قابل درک نیست. مثلا در یکی از کاوش‌هایی که در سال ۱۳۸۵ صورت گرفته برای اولین بار یک چشم مصنوعی یافت شد که به گفته محققان، روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ‌های داخل کره چشم توسط مفتول‌هایی از جنس طلا به قطر کم‌تر از نیم میلی‌متر طراحی شده است. در دو طرف این چشم مصنوعی دو سوراخ وجود دارد که عبور نخ‌هایی را نشان می‌دهد که آن را روی سر اسکلت ثابت نگه داشته است.
یا برای نمونه تاس‌هایی در شهر سوخته کشف شده که از قدیمی‌ترین تاس‌های جهان محسوب می‌شوند.
به گفته بسیاری از آگاهان استخوان‌های کشف شده از شهر سوخته در جای مناسبی نگهداری نمی‌شوند و محل نگهداری آن‌ها کارتن‌های بسیار معمولی است که این نوع بسته‌بندی، بسته‌بندی استانداردی شناخته نمی‌شود. همچنین در شهر سوخته سه نوع قبر مختلف کشف شده است که مهم‌ترین این قبرها، قبری معمولی است به شکل چاله‌ای ساده است که مرده را به همراه وسایلش و همین طور غذا در آن دفن می‌کردند. آن‌گونه که در اکتشافات این شهر آمده است می‌توان گفت که به راستی این شهر از پیشرفته‌ترین شهرهای زمان خود به حساب می‌آمده است به طوری که در آن لوله‌کشی آب و فاضلاب با لوله‌های سفالی یافت شده است.
خانه‌های موسوم به پلکانی و بنای کاخ سوخته از دیگر اکتشافات مهم این محوطه محسوب می‌شود. هر واحد ساختمانی از یک قسمت مستطیل درست شده که ۵ تا ۶ اتاق دارد و حدود ۱۵۰ تا ۱۶۰ متر زیربنا داشته است و مجتمع‌ها در خانه‌های ۴ یا ۶ خانه‌ای است. مصالح به کار رفته در آن خشت‌های خام منظم گِلی است. درباره این شهر و یافته‌ها و اکتشافات آن سخن بسیار است که باعث شگفتی‌های بسیاری می‌شود. استفاده مردم آن روزگار از تخته‌نرد و شطرنج، خط‌‌کش چوبی با دقت نیم میلی‌متر، وجود مراکز صنعتی، لوله‌های آب‌رسانی، پارچه‌های ویژه‌ای که مورد مشابه در جاهای دیگر ندارد و … از شگفتی‌های این شهر باستانی است.
از دیگر مکان‌هایی که در این استان جاذبه‌های توریستی بسیار دارد می‌توان به «کوه خواجه» سیستان با معماری شگفت‌انگیز اشاره کرد. همچنین کوه‌های مریخی بلوچستان که در جاده چابهار به گواتر دیده می‌شوند از زیباترین مناظر طبیعی ایران هستند.