بینش و انگیزه

وانگاری موتا ماثائی، یک زن کنیایی، از اوایل دهه ۱۹۷۰ شاهد مجموعه‌ای از تاثیرات گسترده و منفی جنگل‌زدایی توسط دولت کنیا بود. برنامه جنگل‌زدایی دولت با تبدیل جنگل‌ها به زمین کشاورزی و مسکونی، افت زیست‌محیطی کنیا را تشدید کرد که این امر به خشکسالی‌های شدید، فرسایش خاک و تبدیل طبیعی زمین‌های کشاورزی به خاک لم یزرع انجامید. این تغییرات، روستاهای بی‌شماری را از منابع ضروری برای ادامه حیات محروم کرد. زنان که نقش سنتی آنها همواره یافتن آب و هیزم برای آتش بود، شدیدا تحت تأثیر تخریب این منابع طبیعی قرار گرفتند. در نتیجه، وانگاری موتا ماثائی در روز زمین، در سال ۱۹۷۷ جنبش کمربند سبز را به عنوان یک سازمان مردمی زیست‌محیطی و غیردولتی در کنیا بنیان نهاد. ماثائی با بنیان نهادن جنبش کمربند سبز، مبارزه‌ای بی‌وقفه را برای متوقف کردن یک فاجعه‌ زیست‌محیطی و تجاوز به حق افراد برای داشتن یک زندگی سالم و پایدار آغاز کرد.¹

اهداف و مقاصد

هدف اولیه‌ ماثائی، صرفا حفظ محیط زیست بود. وی در عین حال می‌خواست زنان را تقویت کند، به آنها امید و اعتماد به نفس بدهد تا بتوانند با هر گونه اخلال در شیوه‌ زندگی و محیط طبیعی خود مبارزه کنند. ماثائی در مراحل اولیه جنبش، کشاورزان را که هفتاد درصد آنها زن بودند، تشویق کرد تا با کاشتن درخت، «کمربند سبزی» ایجاد کنند که از فرسایش خاک جلوگیری و منابع طبیعی را احیا کند. راهکار وی ساده بود: کاشتن چند درخت به عنوان گام نخست و در پی آن گسترش تدریجی تغییر. به بیانوی «زنانی که کاشت درخت را در مزرعه خود آغاز می‌کنند بر همسایگانشان تاثیر می‌گذارند. همسایگان آنها هم در نهایت دست به کار می‌شوند. اکنون شاهد واکنش دولت هستیم.»²

اما فعالیت جنبش کمربند سبز، صرفا به کاشت درخت محدود نمی‌شود. جنبش کمربند سبز به توانمندسازی زنان کنیایی نیز پرداخته است. گروه ماثائی در همکاری با شورای ملی زنان کنیا، خدمات دیگری هم به زنان کنیایی و روستاییان ارائه کرده است، از جمله راه‌های تنظیم خانواده، تغذیه و مهارت‌های رهبری. جنبش کمربند سبز هزاران زن کم درآمد را در حوزه‌ جنگل‌داری آموزش داده و حدود ۳۰۰۰ شغل ایجاد کرده است.³

رهبری

وانگاری موتا ماثائی، رهبر جنبش کمربند سبز، در سال ۱۹۴۰ در کنیا به دنیا آمد. او از گروه قومی کیکویو است. ماثائی بر خلاف والدین کشاورز خود، از آموزش کامل ابتدایی و متوسطه برخوردار شد. این امر برای اکثر زنان کنیایی در آن دوره، یک دستاورد نادر به شمار می‌رفت. پس از اتمام تحصیلات متوسطه، ماثائی آفریقا را ترک کرد و در ایالات متحده و آلمان به تحصیل در رشته زیست‌شناسی پرداخت. وی اولین زن در آفریقای شرقی و مرکزی بود که درجه‌ دکترا کسب کرد. ماثائی طی ریاست خود بر شورای ملی زنان در کنیا نخست با مسائل مربوط به محیط زیست آشنا شد. زنان روستایی و شهری با داستان‌هایی درباره مبارزه خود با اثرات منفی تغییرات آب و هوایی نزد ماثائی می‌آمدند.⁴ ماثائی در واکنش به این داستان‌ها، جنبش کمربند سبز را پایه‌گذاری کرد که زنان را قادر می‌ساخت، در خطوط مقدم جدال با مشکلات زیست‌محیطی کنیا فعالیت کنند.

کار او الهام‌بخش زنان شد تا به سلامت محیط زیست به عنوان یک حق ذاتی بشر نگاه کنند و نه امتیازی قابل انکار. ماثائی به سرعت توجه زنان را درسراسر آفریقا جلب کرد و به «مادر درختان آفریقا» معروف شد. ماثائی در دسامبر ۲۰۰۲ با اکثریت شگفت‌انگیز ۹۸ درصد، به عنوان عضو پارلمان کنیا انتخاب شد. مووائی کیباکی رئیس‌جمهور کنیا، ماثائی را به عنوان معاون وزارت محیط زیست منصوب کرد. دو سال بعد «به خاطر سهم وی در توسعه پایدار، دموکراسی و صلح» جایزه صلح نوبل ۲۰۰۴ به ماثائی اهدا شد.⁵

فضای مدنی

کنیا از زمان کسب استقلال از بریتانیا در سال ۱۹۶۳ با طاعون سرکوب سیاسی مواجه بوده است. قدرت گرفتن رئیس‌جمهور دانییِل آراپ مویی در اواخر دهه‌ ۱۹۷۰، همراه شد با افول قدرت سیاسی گروه قومی کیکویو و برآمدن گروه قومی آراپ مویی، کالِنجین. از آن زمان، کیکویو به تضعیف حکومت از طریق فعالیت سیاسی متهم شده و در موارد بسیار، قربانی قساوت پلیس شده است. تا زمان پیروزی انتخاباتی ائتلاف رنگین‌کمان ملی به عنوان گروه مخالف در سال ۲۰۰۲، دولت کنیا به استفاده از سرکوب سیاسی، حمایت از طرفداران خود، کنترل رسانه‌ها، فرایندهای انتخاباتی مشکوک و کمک به خشونت قومی علیه کیکویو شهرت داشت. حتی پس از یک تحول دموکراتیک موفقیت‌آمیز، کنیای قرن بیست و یکم با صدمات ناشی از تقلب انتخاباتی، خشونت قومی و فساد مواجه است.⁶

بسیاری از مشکلات مدنی کنیا با فعالیت سیاسی ماثائی آشکار شده است. ماثائی در سال ۱۹۸۹ همراه با گروه کوچکی از زنان، یک تظاهرات مسالمت‌آمیز علیه تخریب پارک اوهوروی نایروبی به راه انداخت. شرکت‌های ساختمانی بنا داشتند یک مجتمع تجاری ۶۲ طبقه شامل واحدهای مسکونی لوکس، دفتر مرکزی تازه برای حزب حاکم و یک مجسمه تمام قد از رئیس‌جمهور دانییِل آراپ مویی در پارک بسازند.⁷ ماثائی و حامیانش با همبستگی در مقابل تخریب‌ پارک مقاومت کردند و بر اثر برخورد خشن پلیس کنیا، جراحات سختی برداشتند. با این حال ساکت نشدند و به دادگاه شکایت بردند. استدلال آنها این بود که پارک به مردم تعلق دارد و خصوصی کردن آن، غیرعادلانه است. اگرچه معترضین در دادگاه موفق نشدند اما در نهایت نتیجه به نفع آنها شد؛ تامین‌کنندگان مالی پروژه تخریب پارک اوهورو، در واکنش به مخالفت عمومی، سرمایه‌گذاری خود را متوقف کردند.⁸

ماثائی که با مخالفتش با تخریب پارک اوهورو، دشمنی رئیس‌جمهور کنیا را برانگیخته بود، بارها زندانی شد و مورد حمله و هدف سوء‌قصد قرار گرفت. او به دلیل مواجه شدن با خطر از سوی رژیم سرکوبگر آراپ مویی، مورد توجه و حمایت بین‌المللی قرار گرفت. همین حمایت، او را قادر ساخت در برابر آزارها و حملات رژیم، ایستادگی کند. نامه‌نگاری از سوی عفو بین‌الملل به آزادی ماثائی از زندان در سال ۱۹۹۱ کمک کرد.⁹ ماثائی در مواجهه با محیط سیاسی خصمانه در سال ۱۹۸۳ زندگی خود را برای هفته‌ها در مخفیگاه گذراند؛ اما شهرت بین‌المللی اوسبب شد جامعه‌ سیاسی بین‌المللی و افرادی چون میخاییل گورباچف، دولت کنیا را برای آزادی وی تحت فشار قرار دهند.¹⁰

پیام و مخاطب

جنبش کمربند سبز یک پیام داشت، یعنی ضرورت بهبود شرایط محیط زیست در کنیا. اما ماثائی امید داشت که این پیام به مخاطبان متفاوتی انتقال پیدا کند. جنبش کمربند سبز در درون مرزهای کنیا، هم حکومت و هم مردم آن را هدف قرار داد. همان‌طور که تظاهرات پارک اوهورو نشان داد، ماثائی از حکومت می‌خواست این موضوع را درک کند که تا چه حد محیط زیست کنیا برای مردم آن ارزشمند و مهم است. در عین حال، مردم کنیا هم باید اهمیت این موضوع را درک می‌کردند. به همین دلیل ماثائی، برنامه‌هایی برای درختکاری طراحی کرد تا به کنیایی‌ها جهت بهبود موفقیت‌آمیز محیط زیست انگیزه بدهد. جنبش کمربند سبز برای کاشتن هر درخت که بیش از سه ماه زنده می‌ماند، به زنان دستمزد می‌پرداخت و به این ترتیب نه تنها محرکی پایدار بلکه جریانی متداوم از درآمد را برای زنان نیازمند به آن ایجاد می‌کرد.

فعالیت‌های فراگستر

جنبش کمربند سبز در سال ۱۹۸۶، یک شبکه سراسری کمربند سبز در آفریقا تأسیس کرد با این امید که رویکرد خود را به حفظ محیط زیست در سراسر قاره دنبال کند. در سال ۱۹۹۷، جنبش در ۳۰ کشور آفریقایی و نیز در ایالات متحده فعالیت می‌کرد و بیش از ۸۰۰۰۰ نفر با آن همکاری داشته‌اند.¹¹

جنبش کمربند سبز از زمان انتخابات خشونت‌‌بار کنیا در دسامبر ۲۰۰۷، افق‌های خود را گسترش داده و در زمینه توسعه‌‌ اجتماعی هم فعال شده است. جنبش با راه‌اندازی «برنامه چادر صلح» امید دارد مصالحه میان گروه‌های قومی را که در گذشته با هم برخورد داشته‌اند تسهیل کند.¹²

جنبش کمربند سبز با فعالیت در حوزه‌های حفظ محیط زیست، دموکراسی، توانمندسازی زنان، توسعه اجتماعی و حل منازعه در سراسر جهان، گسترش یافته و در ایالات متحده، بریتانیا، هند غربی، ژاپن و آمریکای جنوبی حضور پیدا کرده است.¹³ جنبش کمربند سبز تاکنون بیش از سی میلیون اصله درخت در کنیا کاشته و به تسهیل درختکاری در نقاط دیگر نیز یاری رسانده است.¹⁴ وانگاری موتا ماثائی، با بسیج کردن زنان و مردان روستایی و فقر زده در کشورهای در حال توسعه، جنبشی را آغاز کرده است که چهره زمین را تغییر داده و به مردم سراسر جهان، امید و حس توانمندی بخشیده است.