در موادی از قانون آئین دادرسی کیفری، به دلیل اهمیتی که قانون‌گذار به «حق مرخصیِ» زندانی داده است، به این مبحث پرداخته و تصریح کرده که زندانی حق دارد در موارد خاصی که در این آئین‌نامه پیش‌بینی شده، از حق مرخصی برخوردار باشد. ببینیم موارد حق مرخصی زندانیان چیست؟ ۱- در موارد وقوع حوادث و وقایع خاص برای بستگان زندانی، مثل فوت یا بیماری حاد بستگان نَسَبی و سَبَبی، و همچنین ازدواج فرزندان زندانی، در این آئین‌نامه تصریح شده که حتی اگر زندانی از سپردن تأمین تعیین‌شده ناتوان باشد، می‌تواند تحت مراقبت مأموران مراقب، برای یک روز در ماه و به مدت۱۰ ساعت به مرخصی اعزام شود. ۲- در قانون آئین دادرسی کیفری همچنین پیش‌بینی شده است در مواردی که زندانی شاکی خصوصی دارد، با رعایت مقرراتی از «مرخصی ترمیمی» استفاده کند: این مورد سه حالت می‌تواند باشد: یک: چنانچه زندانی قصدِ گرفتن رضایت شاکی را داشته باشد و دادستان یا قاضی اجرای احکام تشخیص بدهند که دادن مرخصی به زندانی برای گرفتن رضایت از شاکی موثر است، می‌توانند با تعیینِ تأمینِ مناسب، او را به مرخصی بفرستند دو: چنانچه زندانی نتواند در یک نوبتِ مرخصی، رضایت کامل شاکی را جلب کند، حق دارد که از یک نوبت دیگر مرخصی و حداکثر به مدت ۷ روز برخوردار باشد تا فرصت جلب رضایت کامل شاکی به او داده شود سه: محکوم به حبسی که شاکی دارد، و حتی اگر بتواند بخشی از خسارات شاکی را جبران کند نیز حق دارد برای یک نوبت دیگر و حداکثر به مدت ۷ روز از مرخصی استفاده کند تا بتواند نسبت به جبران کامل خسارات شاکی اقدام کند. بنابراین زندانی‌ای که شاکی دارد، هم برای جلب رضایت کامل شاکی و هم برای جبران خسارات وارده به شاکی، حق استفاده از مرخصی را دارد و اگر در نوبت اول مرخصی موفق به جلب رضایت شاکی یا جبران خسارات وارده به او نشود می‌تواند برای نوبت دوم هم به مدت یک هفته از مرخصی برخوردار شود. ۳- زندانیان محکوم به حبس که اجرای مجازات آن‌ها قانوناً قابل تعلیق نیست، در صورتی می‌توانند از حق مرخصی استفاده کنند که یک‌سوم از میزان مجازات تعیین‌شده‌شان را گذرانده باشند و امتیازهای لازم را از شرکت در برنامه‌های اصلاحی و تربیتی کسب کرده باشند. – مثل زندانیان سابقه‌دار، یا زندانیانی که بیش از ۱۵ سال حبس دارند، یا محکومین به جرایم علیه امنیت و از این دست. در این صورت این زندانیان، به تشخیص دادستان و با سپردن تأمین مناسب، می‌توانند هر ۴ ماه یکبار و حداکثر به مدت ۵ روز به مرخصی اعزام شوند. بر اساس ماده ۲۰۰ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، چنانچه زندانیِ محکومِ به مجازاتِ غیرقابل تعلیق، با وجود دارابودن شرایط برای برخورداری از ۵ روز مرخصی در ۴ ماه، بنا به دلایلی از مرخصی استفاده نکرده باشد، مرخصی‌های استفاده‌نشده‌اش ذخیره می‌شود و در مدت باقیمانده از حبس او محاسبه می‌شود. به این معنی که، مرخصی‌های استفاده‌نشده زندانی از بین نمی‌روند؛ بلکه ذخیره می‌شوند و در پایان دوران محکومیت او، با مدت باقیمانده از حبس‌اش محاسبه می‌شود. مثلا اگر چنین فردی ۶ ماه مرخصیِ ذخیره‌شده داشته باشد، ۶ ماه آخر حبس خود را بدون تودیع تأمین برای مرخصی، مرخص می‌شود و از «مرخصی پایان حبس» استفاده می‌کند. به این ترتیب ۶ ماه زودتر از موعد آزاد می‌شود. ۴- در قانون آئین دادرسی کیفری، به رئیس قوه قضائیه اجازه داده شده است که در ایام خاص و به مناسبت‌های ملی و مذهبی، علاوه بر سقف تعیین‌شده برای مرخصی، حداکثر ۲ بار در سال به زندانیانِ واجد شرایط، مرخصی اعطا کند. تمامی مواردی که در قانون آئین دادرسی کیفری برای استفاده از حق مرخصی زندانی پیش‌بینی شده، در آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها سال مصوب ۱۴۰۰ نیز در نظر گرفته شده است.
