آیا زندانیان مجازند که داخل بند یا آسایشگاه، تولیداتی داشته باشند؟ بله. بر اساس ماده ۱۷۸ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندانها، غیر از اشتغال در مراکز حرفه‌آموزی، محکومان و متهمان میتوانند با موافقت رئیس زندان در ساعتهای بیکاری و فراغت در آسایشگاه خود به فعالیت‌های علمی، هنری و کارهای دستی اشتغال داشته باشند. مواد اولیه این نوع کارها فقط به وسیله فروشگاه موسسه یا زندان تهیه شده و در اختیار آن‌ها گذاشته می‌شود. یعنی زندانیان نمی‌توانند وسایل و مواد اولیه کارهای دستی را از خارج از زندان تهیه کنند. اگر زندانی سرمایه لازم برای تهیه مواد اولیه و لوازم کار خود را داشته باشد، میتواند آن را با هزینه خودش تهیه کند؛ که در این صورت تمام سود آن عاید خود او می‌شود. اما اگر زندانی سرمایه لازم برای تهیه مواد اولیه را نداشته باشد، در این صورت مواد اولیه از طریق شرکت تعاونی کارکنان موسسه، یا انجمن حمایت زندانیان، یا بنیاد و سایر شرکت‌های خصوصی و خیریه‌ها تهیه و در اختیار او گذاشته می‌شود. اما بعداً نه‌تنها هزینه تهیه مواد اولیه از سود آن کم می‌شود، بلکه درصدی از سود حاصله به عنوان «سهم سرمایه» در قالب «عقد مضاربه» هم برداشت و به حساب سرمایه‌گذار واریز و بقیه به حساب محکوم منظور می‌شود. طبق ماده ۱۷۹ آئیننامه اجرایی سازمان زندانها ماده 546 قانون مدنی، زندان با تهیه مواد اولیه، شریک سودِ حاصله میشود، اما چون سرمایه‌گذاری در قالب عقد مضاربه صورت میگیرد، فقط در سود سهیم می‌شود و چنانچه ضرر و زیانی وجود داشته باشد، این ضرر فقط روی دوش زندانی – که عامل است – قرار می‌گیرد. زندانی می‌تواند آنچه را که درست کرده است، بفروشد. برای این کار رئیس موسسه می‌تواند مبادرت به فروش تولیدات زندانیان کند. اما باید تحت نظارت بنیاد، در چارچوب دستورالعمل موجود و با مشارکت شرکت تعاونی کارکنان موسسه یا بخش خصوصی و خیریه‌ها، فروشگاه‌های موسسه یا انجمن صورت بگیرد. فروش تولیدات زندانیان توسط رئیس موسسه، جنبه حمایتی و رونق‌بخشی به اینگونه فعالیت‌ها دارد و از وظایف رئیس موسسه نیست. سازمان زندانها هم سامانه‌ای را برای فروش محصولات تولیدی زندانیان راه‌اندازی می‌کند که جزئیات کالای تولیدی زندانی، در آن ثبت می‌شود و این سامانه برای عموم مردم قابل دسترسی است. بر اساس ماده ۱۸۰ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، راه‌اندازی سامانه به این منظور است که هم مصلحت زندانی و اصول انصاف و شفافیت رعایت شود و هم فروش تولیدات زندانی در انحصار شخص یا نهاد خاصی قرار نگیرد، بلکه فروش کالا به صورت شفاف و مستقیم انجام شود. زندان ها و مؤسسات حرفه‌آموزی زندانیان، حق ندارند از محکومان «بیگاری» بکشند. هر کاری که زندانی در کارگاه‌ها و مؤسسات زندان انجام می‌دهد، باید طبق مقررات، دستمزد لازم را دریافت کند. نحوه محاسبه و پرداخت دستمزد روزانه زندانیان، بر اساس دستورالعمل مصوب رئیس سازمان زندان‌ها خواهد بود و در محاسبه دستمزد روزانه هر زندانی، درجه اعتباری و تناسب مهارت و کاردانی او در کاری که انجام میدهد و میزان و نوع کار زندانی در نظر گرفته می‌شود. با توجه به ماده ۱۸۵ آئیننامه اجرایی سازمان زندانها، مزد زندانی شاغل، در کارگاه‌ها و مراکز حرفه‌آموزی زندان، آخرِ هر ماه به حساب بانکی او واریز می‌شود. نظارت مستمر بر پرداختِ دستمزد زندانیان، به عهده رئیس موسسه است. در صورت درخواست زندانی، بخش معینی از مزد او به حساب بانکی افراد عائله‌اش یا سرپرست آن‌ها، یا به حساب افراد واجب‌النَفَقِه‌ی او واریز میشود. شخص زندانی تعیین می‌کند که این مبلغ به حساب چه کسی واریز شود. در ماده ۱۸۷ آئیننامه اجرایی سازمان زندانها آمده است که رعایت کلیه مقررات ایمنی، حفاظتی و بهداشتی در محیط کار و اشتغال زندانیان، تنظیم صورتحساب مالی متناسب با اصول حسابداری، بیمه‌کردن زندانیان شاغل در قبال حوادث ناشی از کار، ثبت و اعلام مستمر گزارش عملکرد، و اعلام حضور و غیاب زندانی شاغل در خارج از موسسه به رئیس موسسه، طبق ضوابط قانونی به عهده موسسه‌ها و اشخاصی است که متقاضی به‌کارگیری زندانی هستند. طبق ماده ۱۸۹ آئیننامه اجرایی سازمان زندانها هم، ساعت کار و استراحت زندانیان شاغل در کارگاه‌ها و موسسات صنعتی، کشاورزی و خدماتی داخل یا خارج موسسه، تابع موقعیت محل و نوع و کیفیت کار است که با هماهنگی رئیس زندان توسط مسئول این کارگاه‌ها تعیین و اجرا میشود. بنابراین ممکن است که ساعت کار و استراحت کارگاههای مختلف با یکدیگر فرق داشته باشد. زندانیِ دارای تخصصِ هر امری، از جمله پزشکی، یا مهارت در امور حرفه‌ای و شغلی در صورت معتبربودن پروانه و مجوز فعالیت، می‌تواند درخواست کار در زندان یا موسسه را بدهد و موسسه یا زندان در صورت نیاز می‌تواند از تخصص این دست زندانیان استفاده کند. در این صورت زندانی میتواند در مقابل خدماتی که ارائه میکند از امتیاز، نمره اعتباری، تسهیلات رفاهی و در صورت امکان از دستمزد بهره‌مند شود. بر اساس ماده ۱۹۲ آئین‌نامه اجرایی سازمان زندانها، چنانچه زندانی مثلا در امر نگهبانی یا در امور اداری تخصص یا مهارت داشته باشد، نمی‌تواند از چنین تخصص یا مهارتی در زندان استفاده کرده و بابت آن دستمزد دریافت کند، یا از تسهیلات رفاهی برخوردار شود؛ زیرا همان‌گونه که واگذاری وظایف زندانبانی یا مأموران مراقب به «وکیل بند» ممنوع است، به‌کارگرفتن زندانی در امور نگهبانی، اداری و امور انتظامی هم ممنوع است.