می‌گویند که اصطلاح «جدایی دین و دولت» به صورت «جدایی کلیسا و دولت» را نخستین بار راجر ویلیامز (Roger Williams)، کشیش پروتستان در قرن هفدهم، که کلنی Providence Plantation را در خلیج ماساچوست بنیان گذاشت، به کار برده است. نگاهی به تاریخ ایالات متحده آمریکا از زاویه بحث دین و دولت را با توصیف موازینی که راجر ویلیامز در کلنی خود برقرار کرد آغاز می‌کنیم. سپس به بنیان‌گذاری ایالات متحده می‌پردازیم و طرح مختصری از تاریخ رابطه دین و دولت در آن کشور به دست می‌دهیم.
در ادامه از آمریکا به فرانسه می‌رویم. نخست بررسی می‌کنیم که «رژیم کهنه» یعنی رژیم پیش از انقلاب چه رابطه‌ای با کلیسا داشته است. سپس به انقلاب کبیر فرانسه می‌پردازیم و نگرشی را که با این انقلاب در فرانسه نسبت به قدرت کلیسا پرجلوه شد. در ادامه خود را به سال ۱۹۰۵ می‌رسانیم، سالی که در آن قانون لائیسیته (Laïcité) به تصویب مجمع ملی فرانسه رسید. به این قانون و الگویی که برای جدایی قطعی میان دین و دولت عرضه کرده است، توجه می‌کنیم و سپس اشاراتی می‌کنیم، به بحث‌هایی که در سال‌های اخیر در مورد لائیسیته در فرانسه درگرفته است.
«لائیکلیک» (Laiklik) ترکی‌شده لائیسیته است. شکل «جدایی» دین و دولت و قواعد ارتباط میان این دو نهاد را در کشور ترکیه «لائیکلیک» می‌گویند. آشنایی با نظامی که ترک‌ها برقرار کرده‌اند، برای ما ایرانیان بسیار مهم است، به این جهت که ترکیه کشوری است که دین اکثریت در آن اسلام است. هر بحثی در مورد دین و دولت در ایران ممکن است به اشاره‌ای به لائیسیته به سبک ترک‌ها یا قضاوتی در مورد آن کشیده شود.
ما پس از بررسی نظام ترکیه به نظام دیگری می‌پردازیم که به آن در بحث‌های جاری کم‌توجهی می‌شود: نحوه جدایی دین و دولت در هندوستان، کشوری که در آن سکولاریسم با پلورالیسم توضیح داده می‌شود و از این نظر شباهت‌هایی با ایالات متحده آمریکا دارد.

به این پرسش‌ها بیندیشید:

میان دو صفت سکولار و لائیک معمولا چه تفاوتی گذاشته می‌شود؟
چه چیزی در در دموکراسی‌ها در تنظیم رابطه دین و دولت مشابه است؟ اختلاف‌های موجود در این عرصه به چه برمی‌گردد؟ (برای بحث)
موضوعی برای انشا:
قانون اساسی مشروطه مناسبت دین و دولت در ایران را چگونه تنظیم کرده بود؟ در زمان سلسله پهلوی روابط این دو نهاد در عمل چگونه بود؟

برای مطالعه:

جدایی دین و دولت، مقاله ویکی‌پدیا (به انگلیسی). این مقاله حاوی اطلاعات فشرده‌ای درباره کشورهای مختلف است
تارنمای دموکراسی، فصل ۱۳: آزادی ادیان
مهدی خلجی، شالوده اسلامی سکولاریسم در ترکیه
اکبر گنجی، مسلمانی و تشیع شاه و استبدادش
این مقاله در باره جنبه‌هایی از رابطه دین و دولت در دوران محمدرضاشاه پهلوی است.